سلیاک یک بیماری خودایمنی است که تحت تأثیر مصرف گلوتن (پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار) قرار میگیرد و باعث آسیب به روده کوچک میشود. این بیماری میتواند علائم مختلفی را از خود نشان دهد که اغلب در اثر آسیب به پوشش داخلی رودهها و اختلال در جذب مواد مغذی ایجاد میشود. در این مقاله به بررسی تعریف سلیاک، علائم آن، علل بیماری، تشخیص، درمان و مدیریت آن خواهیم پرداخت.
تعریف سلیاک
سلیاک یک بیماری مزمن و خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به گلوتن واکنش نشان میدهد. گلوتن پروتئینی است که در بسیاری از غلات مانند گندم، جو و چاودار یافت میشود. در افراد مبتلا به سلیاک، سیستم ایمنی بدن نسبت به گلوتن حساس است و به طور غیرعادی به آن حمله میکند. این واکنش ایمنی باعث التهاب در روده کوچک میشود و در نتیجه آسیب به پرزهای رودهای (ساختارهایی که به جذب مواد مغذی کمک میکنند) میزند.
این بیماری میتواند در هر سنی آغاز شود، از دوران کودکی گرفته تا بزرگسالی، و اغلب از آنجا که علائم آن میتواند بسیار متنوع باشد، ممکن است تشخیص آن سخت باشد. بهطور کلی، افراد مبتلا به سلیاک باید گلوتن را از رژیم غذایی خود کاملاً حذف کنند تا از عوارض و آسیبهای بیشتر جلوگیری کنند.
علائم سلیاک
علائم سلیاک میتواند بسیار متنوع باشد و از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. برخی از افراد ممکن است هیچ علامت قابل مشاهدهای نداشته باشند، در حالی که دیگران ممکن است با علائم شدید مواجه شوند. علائم ممکن است در دستگاه گوارش، پوست، سیستم عصبی و سایر اعضای بدن بروز کنند.
علائم گوارشی
علائم گوارشی شایعترین علائم سلیاک هستند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- اسهال: یکی از علائم اصلی سلیاک است که ناشی از جذب ضعیف مواد مغذی است.
- درد شکم و نفخ: درد و احساس گاز در شکم از علائم رایج بیماری هستند.
- استفراغ: برخی از افراد ممکن است دچار استفراغهای مکرر شوند.
- کاهش وزن: به دلیل عدم جذب مناسب مواد مغذی، کاهش وزن ناخواسته میتواند رخ دهد.
- یبوست: برخی از افراد به جای اسهال دچار یبوست میشوند.
علائم غیرگوارشی
برخی از افراد مبتلا به سلیاک علائم گوارشی ندارند یا علائم آنها خفیف است، اما علائم غیرگوارشی میتواند بروز کند. این علائم شامل:
- خستگی مزمن: احساس خستگی مفرط و عدم انرژی میتواند از علائم شایع باشد.
- سوءتغذیه و کمبود ویتامینها: به دلیل آسیب به روده کوچک، بدن قادر به جذب مناسب مواد مغذی مانند آهن، کلسیم، ویتامین D و ویتامین B12 نیست که میتواند منجر به کمبودها و اختلالات در سلامت عمومی شود.
- افسردگی و اضطراب: برخی از افراد مبتلا به سلیاک ممکن است دچار مشکلات روحی و روانی مانند افسردگی و اضطراب شوند.
- مشکلات پوستی: برخی افراد مبتلا به سلیاک ممکن است به مشکلات پوستی مانند درماتیت هرپتیفورم (نوعی خارش پوستی) دچار شوند.
- سوء هاضمه و زخمهای دهانی: زخمهای دهانی (آفتها) نیز ممکن است در افراد مبتلا به سلیاک دیده شود.
علائم در کودکان
در کودکان، علائم سلیاک میتواند به شکلهای مختلفی بروز کند و اغلب شامل:
- نقص رشد: کودکان مبتلا به سلیاک ممکن است به رشد طبیعی خود نرسند.
- بیاشتهایی: کمبود اشتها و نخوردن غذا از علائم شایع در کودکان مبتلا به سلیاک است.
- درد شکم و اسهال مزمن: این علائم به ویژه در دوران نوزادی و کودکی بیشتر دیده میشود.
علل سلیاک
علت اصلی سلیاک هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی میتواند در بروز این بیماری نقش داشته باشد.
عوامل ژنتیکی
یکی از عوامل اصلی که در بروز سلیاک دخالت دارد، پیشینه ژنتیکی فرد است. بیش از 95 درصد از افراد مبتلا به سلیاک دارای دو ژن خاص به نامهای HLA-DQ2 یا HLA-DQ8 هستند. این ژنها به طور مستقیم با خطر ابتلا به بیماری سلیاک ارتباط دارند. اگر یک فرد والدین یا خویشاوند نزدیک مبتلا به سلیاک داشته باشد، احتمال ابتلا به بیماری در او بیشتر است.
عوامل محیطی
عوامل محیطی مانند مصرف گلوتن در رژیم غذایی میتوانند نقش مهمی در شروع بیماری ایفا کنند. در برخی از افراد، شروع بیماری پس از مصرف گلوتن برای اولین بار یا در نتیجه عفونتهای ویروسی رخ میدهد. همچنین، استرس یا تغییرات هورمونی مانند دوران بارداری نیز ممکن است باعث بروز یا تشدید بیماری شوند.
تشخیص سلیاک
تشخیص سلیاک اغلب با ترکیبی از آزمایشهای خون و نمونهبرداری از روده کوچک انجام میشود. معمولاً پزشک برای تأیید تشخیص سلیاک مراحل زیر را پیشنهاد میدهد:
آزمایش خون
آزمایشهای خون میتواند شامل اندازهگیری سطح آنتیبادیهای ضد گلوتن باشد. این آنتیبادیها معمولاً در افراد مبتلا به سلیاک به مقدار زیادی در خون وجود دارند. رایجترین آزمایش خون برای تشخیص سلیاک آزمایش آنتیبادیهای ضد ترانس گلوتامیناز بافتی (tTG-IgA) است.
آندوسکوپی و بیوپسی روده کوچک
اگر آزمایش خون نتایج مثبتی نشان دهد، پزشک ممکن است برای تأیید تشخیص، انجام آندوسکوپی را پیشنهاد دهد. در این آزمایش، یک لوله انعطافپذیر به داخل روده کوچک فرستاده میشود تا با مشاهده مستقیم و نمونهبرداری از بافت روده، آسیبهای احتمالی تشخیص داده شود.
درمان و مدیریت سلیاک
در حال حاضر درمان قطعی برای سلیاک وجود ندارد، اما بهترین روش برای کنترل بیماری، حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی است. اگر افراد مبتلا به سلیاک رژیم بدون گلوتن را بهطور دقیق دنبال کنند، میتوانند از عوارض بیماری جلوگیری کنند و بهبود یابند.
رژیم غذایی بدون گلوتن
رژیم بدون گلوتن شامل حذف تمام غذاهایی است که حاوی گندم، جو، چاودار و محصولات مشتقشده از این غلات هستند. این شامل نان، پاستا، کلوچهها، کیکها، غلات صبحانه و سایر غذاهایی است که ممکن است حاوی گلوتن باشند. از طرف دیگر، غلات بدون گلوتن مانند برنج، ذرت، کینوا و سیرا میتوانند بخشی از رژیم غذایی فرد مبتلا به سلیاک باشند.
مکملهای غذایی
بسیاری از افراد مبتلا به سلیاک ممکن است دچار کمبود مواد مغذی شوند، بنابراین مصرف مکملهای غذایی مانند آهن، کلسیم، ویتامین D و ویتامین B12 میتواند ضروری باشد.
مدیریت مشکلات پوستی و گوارشی
در مواردی که مشکلات پوستی مانند درماتیت هرپتیفورم وجود دارد، درمان دارویی مانند داروهای ضد التهاب یا داروهای کورتیکواستروئیدی ممکن است لازم باشد. همچنین، اگر عوارض گوارشی شدیدی وجود داشته باشد، درمانهای حمایتی برای کمک به تسکین علائم و کاهش التهاب ممکن است مفید باشند.
پیشگیری و آینده
از آنجا که سلیاک یک بیماری ارثی است، پیشگیری قطعی آن ممکن نیست. با این حال، افراد مبتلا به سلیاک که به دقت رژیم بدون گلوتن را دنبال میکنند، میتوانند زندگی سالم و بدون علائم را تجربه کنند. همچنین، تحقیقات علمی همچنان در حال پیشرفت است و امید به کشف درمانهای جدید برای سلیاک وجود دارد.
نتیجهگیری
سلیاک یک بیماری خودایمنی است که در اثر مصرف گلوتن در افراد مستعد بروز میکند. این بیماری میتواند علائم مختلفی از جمله اسهال، درد شکم، خستگی و مشکلات پوستی ایجاد کند. تشخیص سلیاک از طریق آزمایشهای خون و آندوسکوپی انجام میشود، و درمان اصلی آن حذف گلوتن از رژیم غذایی است. با پیروی از این رژیم، افراد مبتلا به سلیاک میتوانند به زندگی سالم و بدون علائم ادامه دهند