سندرم مقاومت به انسولین یکی از مهم‌ترین مشکلات متابولیکی در دنیای امروز است که به دلیل تغییر سبک زندگی، افزایش چاقی، و کم‌تحرکی به شدت در حال گسترش می‌باشد. این سندرم نه‌تنها مقدمه‌ای برای ابتلا به دیابت نوع ۲ است بلکه با بروز بسیاری از بیماری‌های قلبی‌عروقی، سندرم متابولیک، و سایر مشکلات مرتبط است. در این مقاله تلاش شده تا ابعاد مختلف این سندرم به‌صورت جامع بررسی شود.
تعریف مقاومت به انسولین
مقاومت به انسولین وضعیتی است که در آن سلول‌های بدن نسبت به انسولین — هورمونی که توسط پانکراس ترشح می‌شود و مسئول تنظیم قند خون است — حساسیت کمتری نشان می‌دهند. در این شرایط، اگرچه انسولین در بدن وجود دارد، اما قادر به انجام عملکرد طبیعی خود برای ورود گلوکز به سلول‌ها نیست، در نتیجه قند خون افزایش می‌یابد.
مکانیسم فیزیولوژیکی مقاومت به انسولین
انسولین هورمونی کلیدی برای متابولیسم گلوکز، چربی و پروتئین است. در حالت طبیعی، پس از مصرف غذا، انسولین از پانکراس ترشح شده و به گیرنده‌های خاصی در سطح سلول‌های ماهیچه‌ای، چربی و کبد متصل می‌شود. این اتصال باعث فعال شدن مسیرهای درون‌سلولی مانند مسیر PI3K/Akt می‌شود که منجر به ورود گلوکز به سلول‌ها از طریق GLUT4 می‌گردد.
در حالت مقاومت به انسولین:
- تعداد گیرنده‌های انسولین کاهش می‌یابد.
- مسیرهای سیگنال‌دهی دچار اختلال می‌شوند.
- فعالیت GLUT4 کاهش می‌یابد.
- ورود گلوکز به سلول‌ها مختل می‌شود.
- پانکراس برای جبران مقاومت، انسولین بیشتری ترشح می‌کند (هایپرینسولینمی).
علل و عوامل خطر مقاومت به انسولین
ژنتیک
- زمینه خانوادگی و ژنتیکی نقش مهمی دارد.
- برخی ژن‌ها با متابولیسم انسولین و چربی ارتباط دارند.
چاقی به‌ویژه چاقی شکمی (ویسکرال)
- افزایش چربی شکمی باعث تولید سایتوکاین‌ها و آدیپوکاین‌هایی مانند TNF-α، IL-6 و رزیستین می‌شود که مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهند.
- کاهش آدیپونکتین که نقش ضد التهابی دارد.
کم‌تحرکی
- بی‌تحرکی باعث کاهش حساسیت عضلات به انسولین می‌شود.
رژیم غذایی ناسالم
- مصرف زیاد کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده، قندهای ساده و چربی‌های اشباع.
اختلالات هورمونی
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS).
- کوشینگ، آکرومگالی.
التهاب مزمن
- التهاب سیستمیک باعث اختلال در مسیرهای انسولین می‌شود.
استرس و خواب ناکافی
- افزایش کورتیزول و اختلال در متابولیسم گلوکز.
علائم و نشانه‌های مقاومت به انسولین
- هایپرگلیسمی (قند خون بالا)
- آکانتوز نیگریکانس (تیره شدن و ضخیم شدن پوست در نواحی چین‌خورده مانند گردن، زیر بغل)
- افزایش وزن، به‌ویژه چاقی شکمی
- خستگی مفرط
- احساس گرسنگی مکرر
- فشار خون بالا
- کلسترول و تری‌گلیسیرید بالا (دیس‌لیپیدمی)
- اختلال در باروری، قاعدگی نامنظم (در زنان)
- افزایش اسید اوریک و نقرس در برخی افراد
پیامدهای مقاومت به انسولین
دیابت نوع ۲
- شایع‌ترین پیامد مقاومت به انسولین.
- پس از مدتی، پانکراس از کار می‌افتد و تولید انسولین کاهش می‌یابد.
سندرم متابولیک
- مجموعه‌ای از اختلالات شامل چاقی شکمی، فشار خون بالا، قند خون بالا، تری‌گلیسیرید بالا و HDL پایین.
بیماری‌های قلبی-عروقی
- آترواسکلروز، انفارکتوس قلبی، سکته مغزی.
کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
- تجمع چربی در کبد که می‌تواند به سیروز پیشرفت کند.
اختلالات هورمونی (به‌ویژه در زنان)
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک.
تشخیص مقاومت به انسولین
آزمایش‌های آزمایشگاهی
- قند خون ناشتا (FBS)
- انسولین ناشتا
- HbA1c
- تست تحمل گلوکز (OGTT)
- HOMA-IR: شاخص مقاومت به انسولین (محاسبه از طریق قند خون و انسولین ناشتا).
معاینه فیزیکی
- مشاهده آکانتوز نیگریکانس.
- اندازه‌گیری دور کمر.
- بررسی فشار خون.
درمان و مدیریت مقاومت به انسولین
تغییر سبک زندگی (پایه‌ای‌ترین درمان)
الف) رژیم غذایی مناسب
- کاهش مصرف کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده.
- مصرف غذاهای دارای فیبر بالا.
- افزایش مصرف چربی‌های سالم مانند امگا 3.
- اجتناب از قندهای ساده.
ب) ورزش منظم
- ورزش هوازی (پیاده‌روی، شنا، دوچرخه‌سواری) حداقل 150 دقیقه در هفته.
- تمرینات قدرتی (افزایش توده عضلانی).
ج) کاهش وزن
- کاهش 5-10٪ وزن بدن می‌تواند حساسیت به انسولین را بهبود دهد.
دارو درمانی
الف) متفورمین
- رایج‌ترین داروی مورد استفاده.
- کاهش تولید گلوکز در کبد و بهبود حساسیت به انسولین.
ب) تیازولیدین دیون‌ها (مثل پیوگلیتازون)
- افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین (با احتیاط به دلیل عوارض).
ج) مهارکننده‌های SGLT2 و GLP-1 آگونیست‌ها
- بهبود قند خون، کمک به کاهش وزن.
درمان بیماری‌های زمینه‌ای مرتبط
- درمان فشار خون.
- درمان اختلالات چربی خون.
- کنترل اختلالات هورمونی.
پیشگیری از مقاومت به انسولین
- تغذیه سالم از کودکی
- ورزش منظم و فعالیت بدنی
- کنترل وزن
- خواب کافی و باکیفیت
- مدیریت استرس
- پرهیز از مصرف دخانیات و الکل
نتیجه‌گیری
سندرم مقاومت به انسولین یک اختلال شایع و خطرناک است که در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به بیماری‌های جدی مانند دیابت نوع ۲، بیماری‌های قلبی و کبد چرب شود. خوشبختانه با تغییر سبک زندگی، رژیم غذایی مناسب و در موارد لازم، استفاده از داروها می‌توان این وضعیت را کنترل و حتی پیشگیری کرد. آگاهی‌بخشی و آموزش جامعه درباره این بیماری نقش مهمی در پیشگیری از آن دارد.