چالش‌ها، پیشگیری و درمان انتقال HIV از مادر به جنین

ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) یکی از چالش‌برانگیزترین بیماری‌های ویروسی قرن اخیر به شمار می‌آید که تأثیرات عمیق زیستی، روانی، اجتماعی و اقتصادی دارد. یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین راه‌های انتقال HIV، انتقال عمودی (Vertical Transmission) یا انتقال از مادر آلوده به جنین یا نوزاد است. این مسیر انتقال، تهدیدی جدی برای سلامت نسل آینده محسوب می‌شود و در صورتی که اقدامات پیشگیرانه مناسب اتخاذ نشود، احتمال انتقال به کودک بسیار بالا خواهد بود.

طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، بدون مداخله‌های پزشکی، احتمال انتقال HIV از مادر آلوده به نوزاد بین ۱۵ تا ۴۵ درصد است. با این حال، با استفاده از داروهای ضدویروسی، مراقبت‌های پزشکی مناسب و تغذیه کنترل‌شده، این احتمال به کمتر از ۵ درصد کاهش می‌یابد. در این مقاله، به بررسی راه‌های انتقال HIV از مادر به جنین، عوامل مؤثر بر آن، روش‌های پیشگیری و درمان، و نیز پیامدهای آن می‌پردازیم.

 راه‌های انتقال HIV از مادر به جنین

انتقال HIV از مادر به جنین یا نوزاد می‌تواند در سه مرحله اتفاق بیفتد:

 در دوران بارداری (Intrauterine Transmission)

در این مرحله، ویروس از طریق جفت از خون مادر به جنین منتقل می‌شود. عواملی همچون بار ویروسی بالا، نقص در جفت، التهاب‌های جفتی و دیگر بیماری‌های هم‌زمان می‌توانند خطر انتقال را افزایش دهند.

 در حین زایمان (Intrapartum Transmission)

در طول زایمان طبیعی، تماس نوزاد با خون و ترشحات واژینال مادر آلوده می‌تواند باعث انتقال ویروس شود. این مسیر یکی از رایج‌ترین روش‌های انتقال است و احتمال آلودگی در زایمان طبیعی بالاتر از زایمان سزارین است، به‌ویژه اگر زایمان طولانی و پرخطر باشد.

 پس از زایمان (Postpartum Transmission)

انتقال پس از زایمان عمدتاً از طریق شیردهی رخ می‌دهد. HIV می‌تواند از طریق شیر مادر به نوزاد منتقل شود، به‌خصوص در صورت وجود زخم در نوک سینه، ترک‌خوردگی یا عفونت سینه. تغذیه ترکیبی (هم شیر مادر و هم غذای کمکی) خطر بیشتری نسبت به تغذیه انحصاری با شیر مادر یا شیر مصنوعی دارد.

 عوامل مؤثر در انتقال HIV از مادر به جنین

انتقال HIV از مادر به کودک تحت تأثیر عوامل زیادی قرار دارد که شامل موارد زیر است:

 بار ویروسی مادر

مهم‌ترین عامل خطر، میزان ویروس موجود در خون مادر است. هرچه بار ویروسی بالاتر باشد، احتمال انتقال بیشتر است. کاهش بار ویروسی با داروهای ضدویروسی می‌تواند ریسک انتقال را به‌شدت کاهش دهد.

وضعیت ایمنی مادر (سطح CD4)

کاهش شدید سلول‌های CD4 در مادر (نشان‌دهنده ضعف ایمنی) با افزایش احتمال انتقال همراه است.

 عفونت‌های هم‌زمان (مانند تبخال، هپاتیت یا سفلیس)

این عفونت‌ها می‌توانند التهاب ایجاد کنند و راه ورود ویروس را تسهیل نمایند.

 نحوه زایمان

زایمان طبیعی نسبت به سزارین احتمال انتقال بیشتری دارد. اگر مادر دارای بار ویروسی بالا باشد، سزارین انتخاب مناسبی برای پیشگیری از انتقال است.

 نوع تغذیه نوزاد

استفاده از شیر مادر به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد رایج است، اما در این شرایط، تغذیه انحصاری با شیر مادر در ۶ ماه اول کمتر از تغذیه ترکیبی باعث انتقال می‌شود.

 راهکارهای پیشگیری از انتقال HIV از مادر به جنین

 درمان ضدویروسی برای مادر (ART)

استفاده از داروهای ضدویروس (Antiretroviral Therapy) در دوران بارداری یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش احتمال انتقال است. این داروها معمولاً شامل ترکیبی از سه نوع دارو می‌باشند که بار ویروسی را سرکوب کرده و از آسیب به سیستم ایمنی مادر جلوگیری می‌کنند.

 زایمان برنامه‌ریزی‌شده

اگر بار ویروسی در پایان بارداری بالا باشد، پزشکان توصیه می‌کنند زایمان به صورت سزارین انجام شود. این اقدام می‌تواند خطر انتقال در حین زایمان را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.

 درمان نوزاد پس از تولد

نوزادان متولد شده از مادران HIV مثبت باید داروهای ضدویروس دریافت کنند (معمولاً به مدت ۴ تا ۶ هفته) تا در صورت انتقال احتمالی، ویروس کنترل شود و فرصت تکثیر نیابد.

 تغذیه مناسب نوزاد

در کشورهای دارای امکانات، تغذیه با شیر خشک توصیه می‌شود. در کشورهایی که امکان تأمین آب سالم، شیر خشک و بهداشت مناسب وجود ندارد، تغذیه انحصاری با شیر مادر به مدت شش ماه و سپس قطع آن ترجیح داده می‌شود.

 غربالگری و مشاوره

 آزمایش HIV در دوران بارداری

در بسیاری از کشورها، آزمایش HIV بخشی از مراقبت‌های استاندارد دوران بارداری است. تشخیص زودهنگام باعث شروع درمان مناسب و کاهش خطر انتقال به نوزاد می‌شود.

 مشاوره‌های پیش از بارداری و حین بارداری

زنانی که HIV مثبت هستند و قصد بارداری دارند باید با پزشک مشورت کنند تا با تنظیم داروها و زمان‌بندی مناسب، بارداری ایمن‌تری داشته باشند.

 وضعیت جهانی انتقال عمودی HIV

طبق گزارش‌های UNAIDS در سال‌های اخیر، موارد انتقال از مادر به کودک کاهش چشمگیری داشته است. در برخی کشورها مانند کوبا و تایلند، انتقال مادر به کودک تا حد «حذف انتقال» کاهش یافته است، که نشان‌دهنده موفقیت برنامه‌های جامع غربالگری، درمان و آموزش است.

در کشورهای آفریقایی جنوب صحرا که بار اصلی اپیدمی HIV را تحمل می‌کنند، چالش‌ها بیشتر است. عواملی مانند فقر، کمبود امکانات بهداشتی، کم‌سوادی و انگ اجتماعی باعث شده تا اقدامات پیشگیرانه با موانع زیادی مواجه شوند.

 تأثیرات روانی و اجتماعی بر مادران HIV مثبت

مادران مبتلا به HIV ممکن است دچار اضطراب، افسردگی، احساس گناه و نگرانی از انتقال بیماری به کودک شوند. انگ اجتماعی و ترس از طرد شدن نیز مشکلات روانی را تشدید می‌کند. بنابراین، حمایت روانی و اجتماعی، مشاوره و گروه‌های حمایتی برای این مادران اهمیت زیادی دارد.

 چالش‌ها و موانع موجود در پیشگیری از انتقال HIV

عدم دسترسی به مراقبت‌های پزشکی مناسب

فقر و سوءتغذیه مادران باردار

کمبود آگاهی و اطلاعات در مورد HIV

انگ و تبعیض در سیستم بهداشتی

کمبود امکانات غربالگری و آزمایش در مناطق محروم

 نتیجه‌گیری

انتقال HIV از مادر به جنین یا نوزاد یکی از جدی‌ترین اما قابل پیشگیری‌ترین مسیرهای انتقال این ویروس است. با بهره‌گیری از درمان‌های ضدویروسی مؤثر، مراقبت‌های دوران بارداری، زایمان ایمن و راهکارهای تغذیه مناسب، می‌توان احتمال انتقال را تا حد صفر رساند. با این حال، برای دستیابی به این هدف، نیاز به حمایت دولت‌ها، ارتقاء نظام‌های سلامت، آموزش همگانی، کاهش انگ اجتماعی و افزایش دسترسی به دارو و خدمات بهداشتی وجود دارد.