پلاکت‌ها (ترومبوسیت‌ها) سلول‌های کوچک خون هستند که نقش حیاتی در فرآیند لخته شدن خون و توقف خونریزی ایفا می‌کنند. این سلول‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند و در صورت بروز آسیب به عروق یا زخم‌ها، به سرعت در محل آسیب یافته تجمع می‌کنند و به لخته شدن خون کمک می‌کنند تا از خونریزی بیشتر جلوگیری شود. با این حال، زمانی که تعداد پلاکت‌ها در خون کاهش می‌یابد، فرد دچار اختلالات خونریزی می‌شود که به آن «افت پلاکت» یا «ترومبوسیتوپنی» گفته می‌شود.
افت پلاکت ممکن است نتیجه عوامل مختلفی باشد و می‌تواند از یک مشکل جزئی تا یک وضعیت تهدیدکننده زندگی متغیر باشد. در این مقاله، به تفصیل به علل، علایم، روش‌های تشخیص، درمان‌ها و پیشگیری از افت پلاکت خواهیم پرداخت.
پلاکت‌ها و نقش آن‌ها در خون
پلاکت‌ها که به نام ترومبوسیت‌ها نیز شناخته می‌شوند، سلول‌های کوچک و بی‌رنگی هستند که از قطعات سلولی بزرگ‌تری به نام مگاکاریوسیت‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند. تعداد نرمال پلاکت‌ها در خون بالغین بین 150,000 تا 450,000 پلاکت در هر میکرولیتر خون است.
پلاکت‌ها در مواقعی که خونریزی در بدن رخ دهد، با کمک پروتئین‌های لخته‌شونده، تشکیل لخته کرده و مانع از ادامه خونریزی می‌شوند. همچنین، پلاکت‌ها در فرایند ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده و حفظ انسجام عروق خونی نقش دارند.
افت پلاکت (ترومبوسیتوپنی) چیست؟
افت پلاکت یا ترومبوسیتوپنی به حالتی گفته می‌شود که در آن تعداد پلاکت‌ها از میزان نرمال کمتر می‌شود. زمانی که تعداد پلاکت‌ها از حد طبیعی کاهش یابد، خطر خونریزی حتی در صورت آسیب‌های جزئی یا به صورت خودبخود افزایش می‌یابد. ترومبوسیتوپنی ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود که هرکدام نیاز به درمان متفاوتی دارند.
علل افت پلاکت‌ها
افت پلاکت‌ها می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد که به طور کلی در سه دسته اصلی قرار می‌گیرند:
کاهش تولید پلاکت
این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که مغز استخوان نتواند پلاکت‌ها را به اندازه کافی تولید کند. علل مختلفی می‌توانند موجب کاهش تولید پلاکت‌ها در مغز استخوان شوند که شامل موارد زیر هستند:
-
اختلالات مغز استخوان: بیماری‌هایی نظیر لوسمی، آنمی آپلاستیک (کاهش شدید تولید سلول‌های خونی در مغز استخوان)، و نارسایی مغز استخوان می‌توانند منجر به کاهش تولید پلاکت‌ها شوند.
-
سرطان و متاستاز: برخی سرطان‌ها مانند سرطان‌های خون، سرطان‌های معده، روده، یا پستان می‌توانند به مغز استخوان حمله کرده و تولید پلاکت‌ها را مختل کنند.
-
درمان‌های شیمی درمانی و پرتو درمانی: شیمی درمانی و پرتو درمانی که برای درمان سرطان‌ها استفاده می‌شوند، ممکن است به مغز استخوان آسیب رسانده و تولید پلاکت‌ها را کاهش دهند.
-
کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی: کمبود ویتامین B12 و اسید فولیک می‌تواند باعث کاهش تولید پلاکت‌ها شود. همچنین، کمبود آهن نیز ممکن است به این مشکل دامن بزند.
افزایش تخریب پلاکت
در این نوع از افت پلاکت، تعداد پلاکت‌ها به طور معمول تولید می‌شود، اما به سرعت از بین می‌روند یا تخریب می‌شوند. علل افزایش تخریب پلاکت‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
-
اختلالات خودایمنی: در بیماری‌هایی مانند ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP)، سیستم ایمنی بدن به اشتباه پلاکت‌ها را شناسایی کرده و آن‌ها را تخریب می‌کند.
-
عفونت‌ها: برخی از عفونت‌ها مانند HIV، هپاتیت C، یا آنفلوانزا می‌توانند باعث تخریب پلاکت‌ها شوند.
-
بیماری‌های کبدی: بیماری‌هایی مانند سیروز کبدی می‌توانند منجر به اختلال در تولید پروتئین‌های لخته‌شونده و تخریب پلاکت‌ها شوند.
-
داروها: برخی داروها مانند هپارین، که برای پیشگیری از لخته شدن خون استفاده می‌شود، می‌توانند منجر به ترومبوسیتوپنی شوند. این نوع از کاهش پلاکت‌ها به نام ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین (HIT) شناخته می‌شود.
-
سندروم‌های ترومبوتیک میکروآنژیوپاتی: در این بیماری‌ها که شامل بیماری‌های نظیر همولیتیک اورمیک سندرم (HUS) و پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنی (TTP) می‌شود، پلاکت‌ها به صورت غیرطبیعی در رگ‌ها تجمع می‌کنند و تخریب می‌شوند.
موانع فیزیکی در گردش پلاکت‌ها
در برخی شرایط، پلاکت‌ها به طور طبیعی تولید می‌شوند اما به دلیل موانع فیزیکی در گردش خون نمی‌توانند به درستی عمل کنند. این شرایط ممکن است شامل موارد زیر باشد:
-
پیوستگی پلاکت‌ها به لخته‌ها: در برخی بیماری‌های قلبی عروقی و بیماری‌های دیابتی، پلاکت‌ها ممکن است به لخته‌های خون بچسبند و در نتیجه از گردش طبیعی خود بازمانند.
-
محدودیت‌های گردش خون در اندام‌ها: در برخی از بیماری‌ها که باعث آسیب به رگ‌های خونی می‌شوند، پلاکت‌ها ممکن است به صورت غیرطبیعی در رگ‌ها گیر کرده و در نتیجه تعداد آن‌ها در خون کاهش یابد.
علایم افت پلاکت‌ها
علایم افت پلاکت‌ها می‌توانند از یک فرد به فرد دیگر متفاوت باشند و بستگی به شدت کاهش پلاکت‌ها دارند. مهم‌ترین علایم شامل موارد زیر هستند:
-
خونریزی‌های غیرطبیعی: خونریزی‌های پوستی و داخلی، مانند کبودی‌های ناگهانی (هماتوما)، خونریزی از لثه‌ها، بینی، یا دستگاه گوارش از علایم رایج افت پلاکت هستند.
-
پوست به رنگ کبود: در بسیاری از موارد، افراد مبتلا به افت پلاکت به راحتی دچار کبودی‌هایی می‌شوند که در اثر ضربه‌های کوچک یا بدون ضربه ایجاد می‌شود.
-
خونریزی طولانی‌مدت: خونریزی‌های ناشی از جراحت‌های کوچک ممکن است برای مدت طولانی ادامه یابند.
-
خونریزی در دستگاه گوارش: در برخی موارد، افت پلاکت‌ها می‌تواند منجر به خونریزی در دستگاه گوارش شود که ممکن است با علایمی مانند مدفوع سیاه یا استفراغ خون همراه باشد.
-
خستگی و ضعف عمومی: کاهش پلاکت‌ها به دلیل خونریزی یا مشکلات خون‌سازی می‌تواند باعث احساس خستگی شدید و ضعف عمومی شود.
تشخیص افت پلاکت‌ها
تشخیص افت پلاکت‌ها معمولاً با استفاده از آزمایش‌های خون انجام می‌شود. مهم‌ترین آزمایش‌ها عبارتند از:
-
شمارش کامل سلول‌های خون (CBC): در این آزمایش تعداد پلاکت‌ها در واحد حجم خون اندازه‌گیری می‌شود. اگر تعداد پلاکت‌ها کمتر از 150,000 در میکرولیتر خون باشد، افت پلاکت تشخیص داده می‌شود.
-
آزمایشات تشخیصی بیشتر: در صورتی که پزشک مشکوک به علل خاصی مانند اختلالات خودایمنی یا عفونت‌ها باشد، ممکن است آزمایش‌های تخصصی‌تری مانند آزمایشات خودایمنی، کشت خون، و یا آزمایش‌های تصویربرداری انجام دهد.
درمان افت پلاکت‌ها
درمان افت پلاکت‌ها به شدت کاهش تعداد پلاکت‌ها و علت اصلی آن بستگی دارد. برخی از روش‌های درمانی عبارتند از:
داروها
-
کورتیکواستروئیدها: در مواردی که افت پلاکت ناشی از بیماری‌های خودایمنی مانند ITP باشد، کورتیکواستروئیدها (مثل پردنیزون) می‌توانند به کاهش التهاب و بهبود تعداد پلاکت‌ها کمک کنند.
-
ایمونوگلوبولین‌های داخل وریدی (IVIG): این داروها در درمان بیماری‌های خودایمنی که منجر به کاهش پلاکت‌ها می‌شوند، مفید هستند.
-
داروهای درمانی برای درمان بیماری‌های زمینه‌ای: در صورتی که افت پلاکت‌ها ناشی از بیماری‌های عفونی، کبدی یا سرطان باشد، درمان بیماری زمینه‌ای می‌تواند به بهبود وضعیت پلاکت‌ها کمک کند.
مغز استخوان یا پیوند سلول‌های بنیادی
در مواردی که افت پلاکت ناشی از مشکلات مغز استخوان باشد، ممکن است به پیوند سلول‌های بنیادی نیاز باشد.
انتقال پلاکت
در موارد شدید که تعداد پلاکت‌ها به شدت کاهش می‌یابد و خطر خونریزی زیاد است، انتقال پلاکت از فرد اهداکننده به بیمار ممکن است ضروری باشد.
جراحی
در مواردی که افت پلاکت‌ها به دلیل آسیب به اندام‌ها یا بافت‌ها باشد، جراحی ممکن است برای ترمیم آسیب‌های فیزیکی لازم باشد.
پیشگیری از افت پلاکت‌ها
در برخی موارد، افت پلاکت‌ها غیرقابل پیشگیری است، به ویژه در شرایطی که ناشی از بیماری‌های ژنتیکی یا سرطان باشد. با این حال، برخی از اقدامات می‌توانند به کاهش خطر ابتلا به ترومبوسیتوپنی کمک کنند:
-
درمان بیماری‌های زمینه‌ای: کنترل بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی می‌تواند به کاهش خطر افت پلاکت‌ها کمک کند.
-
رعایت بهداشت: پیشگیری از عفونت‌ها با رعایت اصول بهداشت می‌تواند از کاهش پلاکت‌ها ناشی از عفونت‌ها جلوگیری کند.
-
مراقبت‌های دارویی: پرهیز از مصرف داروهایی که می‌توانند باعث کاهش پلاکت‌ها شوند، به ویژه داروهای رقیق‌کننده خون، در صورتی که تحت نظر پزشک نباشند، می‌تواند موثر باشد.
نتیجه‌گیری
افت پلاکت‌ها یا ترومبوسیتوپنی یک وضعیت پزشکی جدی است که می‌تواند به خونریزی‌های غیرطبیعی و تهدیدکننده زندگی منجر شود. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلفی مانند کاهش تولید پلاکت در مغز استخوان، افزایش تخریب پلاکت‌ها یا موانع فیزیکی در گردش خون ایجاد شود. تشخیص سریع و درمان مناسب این وضعیت برای جلوگیری از عواقب جدی ضروری است. درمان‌ها ممکن است شامل داروها، درمان‌های ایمونولوژیک، انتقال پلاکت و در موارد خاص پیوند مغز استخوان باشند.