بارداری یکی از مهمترین و حساسترین دورههای زندگی زنان است که سلامت جسمی و روانی مادر و جنین را بهطور مستقیم تحت تأثیر قرار میدهد. در این دوران تغییرات فیزیولوژیک و هورمونی گستردهای در بدن رخ میدهد که میتواند باعث بروز مشکلاتی شود. هرچند اکثر بارداریها بدون عارضه بوده و به تولد نوزادی سالم منجر میشوند، اما در مواردی برخی شرایط مادر یا جنین بارداری را در دسته پرخطر قرار میدهد. در این شرایط، احتمال بروز عوارضی مانند سقط، زایمان زودرس، مرگ جنین داخل رحم یا مشکلات مادری همچون پرهاکلامپسی، دیابت بارداری و خونریزی افزایش مییابد.
در مدیریت این نوع بارداریها، نقش تیم مراقبتی بسیار حیاتی است. ماما به عنوان یکی از ارکان اصلی تیم سلامت مادران، جایگاهی ویژه دارد. وی نه تنها ارائهدهنده خدمات مراقبتی و بالینی است، بلکه در زمینه آموزش، حمایت روانی، غربالگری، تشخیص بهموقع و ارجاع نیز نقشی تعیینکننده ایفا میکند.
این مقاله با هدف بررسی جامع نقش ماما در مراقبت از بارداریهای پرخطر نوشته شده و به ابعاد مختلف وظایف ماما در سطوح پیشگیری، شناسایی و درمانی میپردازد
تعریف بارداری پرخطر
بارداری پرخطر به شرایطی گفته میشود که در آن احتمال تهدید سلامت مادر یا جنین نسبت به بارداری طبیعی بیشتر است. این خطر میتواند ناشی از عوامل پیش از بارداری، مشکلات ایجادشده در طول بارداری، یا شرایطی مرتبط با زایمان و دوران پس از زایمان باشد.
عوامل خطرساز شایع
عوامل مادری:
سن کمتر از ۱۸ سال یا بیشتر از ۳۵ سال
سابقه بیماریهای مزمن (دیابت، فشار خون، بیماری قلبی، بیماری کلیوی)
سابقه ناباروری یا سقطهای مکرر
چاقی یا سوءتغذیه
مصرف سیگار، الکل یا مواد مخدر
چندقلویی
پرهاکلامپسی و اکلامپسی
خونریزی در بارداری (جداشدگی جفت یا جفت سرراهی)
دیابت بارداری
ناهنجاریهای جنینی
زایمان زودرس یا پارگی زودرس کیسه آب
عوامل اجتماعی–روانی:
استرس شدید
خشونت خانگی
مشکلات اقتصادی و عدم دسترسی به مراقبتهای بهداشتی
نقش ماما در مراقبت از بارداریهای پرخطر
شناسایی و غربالگری بارداری پرخطر
اولین وظیفه ماما در مراقبتهای بارداری، شناسایی موارد پرخطر است. این امر از طریق گرفتن شرححال کامل، انجام معاینات بالینی و استفاده از آزمایشهای غربالگری صورت میگیرد.
-
جمعآوری اطلاعات دقیق: شامل سابقه پزشکی، زایمانی، خانوادگی و اجتماعی.
-
اندازهگیری فشار خون و قند خون: جهت تشخیص بهموقع پرهاکلامپسی و دیابت.
-
ارزیابی رشد جنین: با سونوگرافی و اندازهگیری ارتفاع رحم.
-
غربالگری سلامت روان: برای شناسایی افسردگی یا اضطراب.
ماما میتواند با استفاده از چکلیستهای استاندارد، بارداری را در گروه کمخطر یا پرخطر طبقهبندی کرده و در صورت لزوم، مادر را به پزشک متخصص ارجاع دهد.
مراقبتهای دوران بارداری
در بارداری پرخطر، تعداد و کیفیت مراقبتها اهمیت بیشتری دارد. ماما باید جلسات بیشتری را برای پایش وضعیت مادر و جنین برنامهریزی کند.
-
پایش مداوم علائم حیاتی: فشار خون، نبض، دما و وزن مادر.
-
کنترل عوارض بیماریها: مثل پیگیری دقیق سطح قند خون در دیابت بارداری یا بررسی ادم و پروتئینوری در پرهاکلامپسی.
-
آموزش خودمراقبتی: شامل رژیم غذایی مناسب، ورزشهای ایمن، و آگاهی از علائم هشداردهنده.
-
مدیریت دارویی: نظارت بر مصرف صحیح داروها و مکملها.
-
پشتیبانی روانی: کاهش اضطراب مادر با آموزش و مشاوره.
آموزش مادر و خانواده
یکی از اصلیترین وظایف ماما، آموزش مادران باردار است. در بارداریهای پرخطر، آگاهی مادر و خانواده میتواند از بروز بسیاری از عوارض جلوگیری کند.
-
آموزش علائم هشدار: مانند سردرد شدید، تاری دید، درد شکمی، خونریزی و کاهش حرکات جنین.
-
راهنمایی درباره تغذیه مناسب: کنترل وزن و پیشگیری از دیابت یا فشار خون بالا.
-
آموزش روشهای آرامسازی: تمرینات تنفسی، یوگا یا مدیتیشن.
-
حمایت خانواده: تشویق همسر و اطرافیان برای ایجاد محیطی آرام و امن.
نقش ماما در زمان زایمان
زایمان در بارداری پرخطر نیازمند توجه ویژه است. ماما در این مرحله وظیفه دارد:
-
پایش مداوم وضعیت مادر و جنین با دستگاههای مانیتورینگ.
-
حفظ شرایط استریل و ایمن در محیط زایمان.
-
مدیریت درد با روشهای دارویی و غیردارویی.
-
تشخیص زودهنگام عوارض مانند خونریزی شدید، افت ضربان قلب جنین یا کندی پیشرفت زایمان.
-
تصمیمگیری برای ارجاع فوری در صورت نیاز به سزارین یا مداخله پزشکی.
مراقبتهای پس از زایمان
پس از تولد نیز خطرات همچنان وجود دارند و ماما باید مراقبتهای ویژهای انجام دهد:
-
کنترل خونریزی پس از زایمان و بررسی علائم عفونت.
-
پایش فشار خون و سطح قند خون در مادرانی که در بارداری دچار پرهاکلامپسی یا دیابت بودهاند.
-
حمایت از شیردهی موفق و رفع مشکلات پستان.
-
ارزیابی وضعیت روانی مادر برای پیشگیری و درمان افسردگی پس از زایمان.
-
آموزش مراقبت از نوزاد پرخطر مانند نوزاد نارس یا کموزن.
اهمیت نقش ماما در نظام سلامت
ماما به دلیل دسترسی مستقیم و نزدیک به مادران، نقشی کلیدی در ارتقای سلامت باروری دارد. اهمیت نقش او در بارداریهای پرخطر شامل موارد زیر است:
-
پیشگیری از مرگ و میر مادران و نوزادان با شناسایی بهموقع خطرها.
-
کاهش هزینههای درمانی از طریق مدیریت صحیح و پیشگیری از عوارض.
-
ارتقای آگاهی جامعه درباره اهمیت مراقبتهای دوران بارداری.
-
تقویت اعتماد مادران به نظام سلامت از طریق ارتباط انسانی و حمایتگرانه.
چالشهای ماما در مراقبت از بارداریهای پرخطر
اگرچه ماماها نقش مهمی دارند، اما با مشکلاتی نیز مواجهاند:
-
کمبود نیروی انسانی و افزایش حجم کاری.
-
نبود امکانات و تجهیزات کافی در برخی مراکز.
-
محدودیت در تصمیمگیریهای بالینی در مقایسه با پزشکان.
-
مشکلات فرهنگی و عدم اعتماد برخی خانوادهها به خدمات مامایی.
نتیجهگیری
بارداری پرخطر یک وضعیت جدی است که میتواند سلامت مادر و جنین را تهدید کند. در این شرایط، مراقبتهای دقیق و همهجانبه ضروری است. ماماها با مهارتهای بالینی، تواناییهای آموزشی و ارتباط انسانی خود میتوانند نقشی اساسی در کاهش عوارض و ارتقای سلامت ایفا کنند. آنها از ابتدای بارداری تا پایان دوران پس از زایمان در کنار مادران هستند و با شناسایی، مراقبت و آموزش صحیح، امنیت بارداری را تضمین مینمایند.
سرمایهگذاری بر آموزش و توانمندسازی ماماها، فراهمکردن امکانات لازم برای مراقبت از مادران پرخطر، و تقویت همکاری تیمی میان پزشکان و ماماها میتواند بهطور چشمگیری میزان مرگ و میر مادران و نوزادان را کاهش دهد.