یکی از پرسشهای رایج والدین در دوران کودکی، تأثیر دو زبانه بودن کودک بر رشد زبانی است. والدین نگران هستند که اگر کودک از سنین پایین دو زبان مختلف را بشنود و یاد بگیرد، ممکن است دیرتر از همسالان تک زبانه خود صحبت کند. این نگرانی کاملاً طبیعی است، زیرا زبان باز کردن کودک یکی از شاخصهای مهم رشد او محسوب میشود و تأخیر در آن میتواند باعث اضطراب والدین شود.
در این مقاله، با بررسی مطالعات علمی، دیدگاههای متخصصان زبانشناسی، روانشناسی و گفتاردرمانی، تلاش میکنیم پاسخی روشن و جامع به این پرسش بدهیم. همچنین به والدین توصیههایی عملی ارائه میکنیم تا در فرآیند دو زبانه کردن کودک، رشد زبانی او به بهترین شکل ممکن پیش برود.
رشد طبیعی زبان در کودکان تک زبانه
برای درک تأثیر دو زبانه بودن، ابتدا باید روند طبیعی زبان باز کردن در کودکان تک زبانه را بررسی کنیم. معمولاً مراحل رشد گفتار به شکل زیر است:
صدا درآوردن و گریه اولیه (۰ تا ۳ ماهگی): کودک صداهای غیرمعنادار تولید میکند.
لقلقو یا آواپراکنی (۴ تا ۶ ماهگی): کودک صداهایی شبیه “با”، “ما” یا “دا” تولید میکند و تمرینهای اولیه گفتار آغاز میشود.
اولین کلمات (حدود ۱۲ ماهگی): معمولاً کلمات ساده مانند “مامان”، “بابا” یا نام اشیاء اطراف کودک شکل میگیرد.
ترکیب کلمات (۱۸ تا ۲۴ ماهگی): کودک شروع به ترکیب دو یا چند کلمه میکند، مثلاً “آب بده” یا “بریم پارک”.
گسترش دایره واژگان (۲ تا ۳ سالگی): کودک تعداد زیادی کلمه یاد میگیرد و جملات کوتاه میسازد.
تأخیر در هر یک از این مراحل میتواند ناشی از عوامل مختلف باشد، از جمله شنوایی ضعیف، اختلالات رشد شناختی یا محیط کمتحرک زبانی.
دو زبانه بودن و رشد زبان
دو زبانه بودن به معنای یادگیری همزمان یا متوالی دو زبان توسط کودک است. تحقیقات نشان میدهند که زبان باز کردن کودک دو زبانه ممکن است کمی متفاوت باشد، اما لزوماً تأخیر معنیدار محسوب نمیشود.
تفاوتهای اولیه
شروع کلمات: کودک دو زبانه ممکن است کمی دیرتر اولین کلمات خود را بیان کند. به عنوان مثال، برخی کودکان تک زبانه اولین کلمه را حدود ۱۲ ماهگی میگویند، در حالی که کودک دو زبانه ممکن است بین ۱۳ تا 15 ماهگی اولین کلمات را بیان کند. این تفاوت معمولاً کمتر از چند ماه است و نباید باعث نگرانی شود.
تعداد کلمات در هر زبان: در ابتدا کودک دو زبانه ممکن است دایره واژگان کمتری در هر زبان داشته باشد، اما وقتی کلمات هر دو زبان جمع زده شود، معمولاً تعداد کل واژگان برابر یا بیشتر از کودک تک زبانه است.
مثلاً اگر کودک تک زبانه در ۱۸ ماهگی ۵۰ کلمه داشته باشد، کودک دو زبانه ممکن است در زبان A ۳۰ کلمه و در زبان B ۲۰ کلمه داشته باشد، که مجموعاً همان ۵۰ کلمه است.
عوامل مؤثر بر رشد زبان در کودکان دو زبانه
-
مقدار تماس با هر زبان: کودکانی که هر دو زبان را به میزان تقریباً برابر میشنوند، ممکن است فرآیند یادگیری آهستهتری در هر زبان داشته باشند، اما این به معنی تأخیر واقعی نیست.
-
کیفیت تعاملات زبانی: کیفیت صحبت والدین و محیط آموزشی از کمیت تماس مهمتر است. مکالمات معنادار، قصه گفتن و بازیهای کلامی در هر زبان باعث رشد سریعتر گفتار میشود.
-
نوع دو زبانه بودن: دو زبانه همزمان (یادگیری همزمان دو زبان از بدو تولد) یا دو زبانه متوالی (یادگیری زبان دوم بعد از ۳ سالگی) روی سرعت زبان باز کردن اثر متفاوت دارد. کودکان همزمان معمولاً کمی دیرتر در هر زبان خاص صحبت میکنند، اما کودکان متوالی ممکن است زبان دوم را با تأخیر بیشتری شروع کنند.
نگرانیهای رایج والدین و واقعیت علمی
نگرانی ۱: کودک دیر حرف میزند
واقعیت: تحقیقات نشان میدهد که تفاوت زمانی در شروع حرف زدن بین کودکان تک زبانه و دو زبانه معمولاً چند ماه است و اکثر کودکان دو زبانه تا ۳ سالگی همان سطح گفتار همسالان تک زبانه خود را میرسند.
نگرانی ۲: کودک کلمات را اشتباه تلفظ میکند
واقعیت: کودک دو زبانه ممکن است برخی صداها یا کلمات را بین دو زبان مخلوط کند، اما این رفتار طبیعی است و به مرور با تمرین و تجربه تصحیح میشود. این به معنی مشکل گفتاری یا اختلال زبان نیست.
نگرانی ۳: کودک خجالتی یا مضطرب میشود
واقعیت: یادگیری همزمان دو زبان میتواند باعث بروز کمی تردید در مکالمه اولیه شود، اما این مسئله معمولاً گذرا است و با تشویق و محیط پرمحبت حل میشود.
مزایای دو زبانه بودن
با وجود نگرانیهای اولیه والدین، تحقیقات نشان میدهد که دو زبانه بودن کودک مزایای مهمی دارد:
توانایی شناختی بالاتر: کودک دو زبانه در مهارتهای حل مسئله، تمرکز و کنترل توجه بهتر عمل میکند.
انعطاف ذهنی: یادگیری دو زبان باعث میشود کودک بتواند سریعتر بین مفاهیم و قوانین مختلف زبانی جابجا شود.
آگاهی فرهنگی و اجتماعی: کودک دو زبانه با فرهنگها و مردم متفاوت آشنا میشود و مهارتهای اجتماعی بالاتری پیدا میکند.
پیشگیری از تأخیر واقعی گفتار: تماس متنوع با زبانها و تعاملات مکرر باعث تقویت مغز و افزایش دایره واژگان کلی کودک میشود.
توصیههای عملی برای والدین
اگر والدین تصمیم به دو زبانه کردن کودک دارند، رعایت نکات زیر کمک میکند تا فرآیند رشد زبان به بهترین شکل انجام شود:
استفاده از روش “هر والد یک زبان”: یکی از والدین فقط به یک زبان صحبت کند تا کودک دچار اختلاط بیش از حد نشود.
برقراری ارتباط معنادار: مکالمات روزمره، قصه گفتن و بازیهای تعاملی در هر زبان مهمتر از تعداد کلمات است.
صبوری و احترام به زمان کودک: کودک دو زبانه ممکن است کمی دیرتر اولین کلمات را بیان کند، اما این طبیعی است.
خواندن کتابهای تصویری دو زبانه: باعث افزایش دایره واژگان و درک بهتر معنا میشود.
تشویق بدون فشار: کودک باید فرصت داشته باشد بدون اضطراب و مقایسه با همسالان رشد کند.
پیگیری سلامت شنوایی: هرگونه مشکل شنوایی میتواند باعث تأخیر واقعی گفتار شود و باید بررسی شود.
نتیجهگیری
دو زبانه بودن کودک ممکن است باعث شود کودک کمی دیرتر از همسالان تک زبانه خود در هر زبان خاص شروع به صحبت کند، اما به هیچ وجه تأخیر واقعی محسوب نمیشود. در حقیقت، کودک دو زبانه اغلب مزایای شناختی، اجتماعی و زبانی بیشتری دارد و با رشد و تجربه، به همان سطح یا حتی بالاتر از کودکان تک زبانه میرسد.
والدین باید با صبر، تشویق و فراهم کردن محیط غنی زبانی، رشد گفتار کودک دو زبانه را به بهترین شکل ممکن حمایت کنند. در صورت مشاهده هرگونه نشانه تأخیر واقعی یا اختلال گفتاری، مشاوره با گفتاردرمانگر توصیه میشود، اما نگرانی اولیه به دلیل دو زبانه بودن معمولاً بیمورد است.