چشمها از حساسترین و ظریفترین اعضای بدن هستند. ما از لحظهای که بیدار میشویم تا زمانی که دوباره چشمانمان را میبندیم، به کمک آنها با دنیای اطراف ارتباط برقرار میکنیم. اما همین عضو ارزشمند به شدت در برابر شرایط محیطی آسیبپذیر است. شاید برایت پیش آمده باشد که در روزهای بادخیز یا هنگام عبور از خیابانهای آلوده شهری، احساس سوزش، خارش یا سنگینی در چشمهایت پیدا کرده باشی. این نشانهها میتوانند نتیجهی خشکی چشم باشند؛ مشکلی شایع که میلیونها نفر در سراسر دنیا از آن رنج میبرند.
خشکی چشم همیشه به علت بیماری یا ضعف بینایی نیست. گاهی فقط محیط اطراف ما — باد، گرد و غبار، یا آلودگی هوا — میتواند به تدریج باعث کاهش رطوبت سطح چشم و تحریک آن شود. در این مقاله، به زبان ساده و علمی بررسی میکنیم که چرا شرایط محیطی چنین اثری بر چشمها دارند، چه علائمی ایجاد میکنند، و چگونه میتوان از آن پیشگیری یا درمان کرد.
اشک، سپر طبیعی چشم
برای درک خشکی چشم، لازم است بدانیم اشکها فقط برای گریه کردن نیستند! اشک لایهای محافظ است که سطح چشم را همیشه مرطوب نگه میدارد و از قرنیه و ملتحمه در برابر میکروبها، گرد و غبار و خشکی هوا محافظت میکند.
این لایهی اشکی از سه بخش تشکیل شده است:
لایه چربی که از غدد پلک ترشح میشود و جلوی تبخیر سریع اشک را میگیرد.
لایه آبی که قسمت اصلی اشک است و از غدد اشکی ترشح میشود.
لایه موکوسی (مخاطی) که باعث میشود اشک به سطح چشم بچسبد.
وقتی هرکدام از این لایهها دچار اختلال شوند — مثلاً تبخیر زیاد شود یا ترشح اشک کاهش یابد — چشمها خشک میشوند و احساس سوزش یا خستگی ایجاد میشود.
باد؛ دشمن نامرئی رطوبت چشم
باد یکی از مهمترین عوامل طبیعی است که باعث افزایش تبخیر اشک میشود. وقتی باد با سرعت به سطح چشم برخورد میکند، قطرات ریز اشک سریعتر از بین میروند و فرصت ترمیم سطح چشم کمتر میشود.
در مناطق کویری، بیابانی یا حتی در زمستان که هوا خشک و سرد است، وزش باد میتواند باعث شود چشمها زودتر خشک شوند. افرادی که در فضای باز کار میکنند — مثل رانندگان، کارگران ساختمانی یا دوچرخهسواران — بیشتر در معرض این مشکل هستند.
حتی باد مصنوعی هم مضر است! کولر ماشین، باد پنکه یا تهویهی قوی در محیط کار میتواند همان اثر را داشته باشد. شاید متوجه شده باشی که بعد از چند ساعت کار در مقابل باد کولر یا فن، چشمهایت احساس سوزش پیدا میکنند؛ این همان اثر تبخیر بیش از حد اشک است.
گرد و غبار؛ دشمن فیزیکی سطح چشم
گرد و غبار فقط باعث عطسه و سرفه نمیشود، بلکه چشمها را هم آزار میدهد. ذرات ریز موجود در هوا میتوانند روی سطح چشم بنشینند و باعث تحریک، التهاب و خارش شوند.
وقتی گرد و غبار روی چشم مینشیند، بدن سعی میکند با افزایش اشک، ذرات را بیرون کند. اما در شرایطی که گرد و غبار زیاد باشد یا چشم نتواند به اندازهی کافی اشک تولید کند، سطح قرنیه خراش پیدا میکند و به مرور زمان دچار خشکی و التهاب میشود.
در شهرهای بزرگ یا مناطق بیابانی، طوفانهای گرد و غبار به پدیدهای عادی تبدیل شدهاند. افرادی که دچار آلرژی، آسم یا بیماریهای چشمی هستند، در چنین شرایطی باید بیشتر مراقب باشند.
استفاده از عینکهای آفتابی یا محافظ باددار میتواند کمک کند تا ذرات کمتر وارد چشم شوند. همچنین شستوشوی چشم با سرم یا اشک مصنوعی پس از قرار گرفتن در هوای غبارآلود، یکی از سادهترین راههای پاکسازی است.
آلودگی هوا؛ خطر خاموش شهری
اگر در شهری زندگی میکنی که ترافیک زیاد و هوای آلوده دارد، احتمال زیادی وجود دارد که چشمانت روزانه با آلایندههای شیمیایی در تماس باشند. ذرات معلق (مثل PM2.5 و PM10) و گازهایی مانند اُزن، دیاکسید گوگرد و نیتروژن دیاکسید میتوانند وارد لایهی اشکی شوند و باعث التهاب و اکسیداسیون سلولهای سطح چشم شوند.
مطالعات نشان دادهاند افرادی که در شهرهای آلوده زندگی میکنند، بیشتر از ساکنان مناطق پاکتر دچار خشکی چشم، قرمزی و سوزش میشوند. در واقع آلودگی هوا نهتنها به ریهها و پوست آسیب میزند، بلکه بهطور مستقیم با بافتهای حساس چشم واکنش شیمیایی میدهد.
برای مثال، اُزن میتواند لایهی چربی اشک را تخریب کند؛ بدون این لایه، تبخیر اشک افزایش مییابد. همچنین ذرات معلق میتوانند باعث آسیب میکروسکوپی به سلولهای قرنیه شوند که ترمیم آن زمانبر است.
تأثیر ترکیبی باد، گرد و غبار و آلودگی
در واقع این سه عامل معمولاً بهصورت جداگانه عمل نمیکنند. در بسیاری از مناطق — مثلاً شهرهای صنعتی بیابانی — باد ذرات آلوده و غبار را با هم به چشم میرساند. ترکیب این عوامل باعث میشود که هم تبخیر اشک زیاد شود و هم سطح چشم بهصورت فیزیکی و شیمیایی تحریک گردد.
افرادی که در چنین مناطق زندگی میکنند، معمولاً از سوزش و خارش دائمی چشمها شکایت دارند. حتی ممکن است احساس کنند چیزی در چشمشان گیر کرده است. این حالت میتواند نشانهی التهاب مزمن سطح چشم باشد که در بلندمدت به بینایی هم آسیب میزند.
چه کسانی بیشتر در معرض خشکی چشم هستند؟
هر کسی ممکن است دچار خشکی چشم شود، اما برخی افراد آسیبپذیرترند:
کاربران کامپیوتر و موبایل: وقتی مدت طولانی به صفحهنمایش نگاه میکنیم، دفعات پلک زدن کمتر میشود. این یعنی اشک فرصت تجدید ندارد و سریعتر تبخیر میشود.
سالمندان: با افزایش سن، غدد اشکی کمتر کار میکنند و تولید اشک کاهش مییابد.
افراد دارای لنز تماسی: لنز بخشی از اشک را جذب میکند و مانع از پخش یکنواخت آن روی چشم میشود.
افراد شاغل در فضای باز: مانند رانندگان، مأموران پلیس، کارگران ساختمان، کشاورزان و ورزشکاران فضای آزاد.
افراد مبتلا به آلرژی یا بیماریهای خودایمنی: مثل سندرم شوگرن یا رماتیسم مفصلی که بر ترشح اشک تأثیر میگذارند.
نشانههای خشکی چشم
علائم خشکی چشم میتواند خفیف یا شدید باشد. برخی از رایجترین نشانهها عبارتاند از:
-
احساس سوزش یا خارش در چشم
-
قرمزی و التهاب
-
احساس وجود جسم خارجی در چشم
-
خستگی سریع هنگام مطالعه یا کار با رایانه
-
تاری موقتی دید
-
ترشح اشک زیاد (بهصورت واکنش جبرانی بدن!)
-
حساسیت به نور
اگر این علائم بیش از چند روز ادامه داشته باشند، بهتر است با چشمپزشک مشورت شود، چون خشکی چشم درماننشده ممکن است باعث آسیب به قرنیه شود.
راههای پیشگیری از خشکی چشم در شرایط محیطی
خبر خوب این است که در بیشتر موارد، با تغییرات ساده در سبک زندگی میتوان از خشکی چشم پیشگیری کرد یا آن را کاهش داد.
محافظت فیزیکی از چشمها
در هوای بادخیز یا غبارآلود، حتماً از عینک آفتابی یا محافظ باددار استفاده کن. این کار جلوی برخورد مستقیم باد و ذرات را میگیرد. در شرایط خاص میتوان از عینکهای مخصوص دوچرخهسواری یا کارگاهی استفاده کرد.
مرطوب نگه داشتن فضا
در خانه یا محل کار از دستگاه بخور یا ظرف آب کنار سیستم گرمایشی استفاده کن تا رطوبت هوا افزایش یابد. در فضاهای خشک، این کار تأثیر زیادی در کاهش تبخیر اشک دارد.
پرهیز از باد مستقیم
کولر، تهویهی خودرو یا فن را طوری تنظیم کن که باد مستقیم به چشمت نخورد. این نکته ساده، اما بسیار مؤثر است.
استراحت در کارهای طولانی با صفحهنمایش
هر ۲۰ دقیقه، برای چند ثانیه از صفحه دور شو و پلک بزن تا لایه اشکی تازه شود. قانون «۲۰-۲۰-۲۰» معروف است: هر ۲۰ دقیقه، ۲۰ ثانیه به نقطهای در فاصله ۲۰ فوت (حدود ۶ متر) نگاه کن.
تغذیه مناسب
مصرف اسیدهای چرب امگا-۳ (مثل ماهی، گردو و بذر کتان) و غذاهای سرشار از آنتیاکسیدانها (میوهها و سبزیها) میتواند کیفیت اشک را بهبود دهد.
نوشیدن آب کافی
خشکی عمومی بدن، از جمله کمآبی، مستقیماً بر میزان ترشح اشک تأثیر دارد. در طول روز حداقل ۶ تا ۸ لیوان آب بنوش.
درمانهای ساده و مؤثر
اگر علائم خشکی چشم ادامه داشته باشد، چشمپزشک ممکن است درمانهایی را توصیه کند، از جمله:
-
اشک مصنوعی یا قطرههای مرطوبکننده که بدون نسخه در داروخانهها موجودند.
-
پمادهای چشمی برای استفاده شبها.
-
داروهای ضدالتهاب چشمی در موارد شدیدتر.
-
در برخی موارد خاص، بستن موقتی مجرای اشکی برای حفظ اشک در سطح چشم.
نکته مهم این است که از قطرههای چشمی بدون تجویز طولانیمدت خودداری شود، چون برخی از آنها حاوی مواد نگهدارنده هستند که در مصرف زیاد خود باعث تحریک چشم میشوند.
نکاتی برای افراد در معرض آلودگی شهری
اگر در شهرهای آلوده زندگی میکنی، رعایت چند نکته بسیار مفید است:
-
در روزهایی که شاخص آلودگی بالا است، تا حد امکان از خانه خارج نشو.
-
هنگام بیرون رفتن، از عینک محافظ استفاده کن.
-
پس از بازگشت، صورت و چشمهایت را با آب تمیز یا سرم فیزیولوژیک شستوشو بده.
-
از مصرف دخانیات یا قرار گرفتن در کنار افراد سیگاری خودداری کن. دود سیگار هم یکی از دشمنان بزرگ اشک است.
نقش خواب و استرس در خشکی چشم
شاید عجیب به نظر برسد، اما کمخوابی و استرس میتوانند خشکی چشم را تشدید کنند. وقتی خواب کافی نداشته باشیم، بدن فرصت بازسازی بافتها و تنظیم ترشحات اشکی را از دست میدهد. همچنین استرس باعث تغییرات هورمونی میشود که بر عملکرد غدد اشکی اثر میگذارد.
بنابراین داشتن خواب کافی و آرامش روحی، بخشی از درمان غیرمستقیم خشکی چشم است.
آینده و اهمیت آگاهی عمومی
با صنعتیتر شدن جوامع و افزایش آلودگی هوا، خشکی چشم در حال تبدیل شدن به یکی از مشکلات مهم سلامت عمومی است. بسیاری از مردم تصور میکنند این ناراحتی ساده است، در حالی که اگر نادیده گرفته شود، میتواند به التهاب مزمن، زخم قرنیه و حتی کاهش دید منجر شود.
بنابراین، اطلاعرسانی دربارهی اثرات محیطی بر چشم و آموزش روشهای پیشگیری باید بخشی از برنامههای سلامت شهری باشد. مدارس، رسانهها و مراکز بهداشتی میتوانند نقش مهمی در افزایش آگاهی عمومی ایفا کنند.
نتیجهگیری
خشکی چشم یکی از مشکلات شایع و در عین حال قابل پیشگیری است. باد، گرد و غبار و آلودگی هوا سه عامل اصلی محیطی هستند که باعث از بین رفتن رطوبت طبیعی چشم میشوند.
شناخت این عوامل و رعایت نکات سادهای مانند استفاده از عینک محافظ، افزایش رطوبت محیط، تغذیه مناسب و استراحت چشمی میتواند تا حد زیادی از بروز این مشکل جلوگیری کند.
چشمها دریچهی روح و جهان هستند. مراقبت از آنها نه تنها برای دیدن، بلکه برای حفظ کیفیت زندگی ضروری است. پس از این به بعد، در روزهای بادخیز یا آلوده، تنها کاری که لازم است بکنی این است که به چشمانت کمی بیشتر توجه کنی — چون آنها هم مثل بقیهی بدن، نیاز به آرامش، رطوبت و مراقبت دارند.