به آسیب دیدن و زخم شدن بافت‌های کبد سیروز کبد می‌گویند. کبد یکی از اصلی ترین ارگان بدن است. کبد عضو بزرگ و مهمی در بدن ما است. کبد سموم موجود در خون را تصفیه می‌کند، پروتئین را تجزیه می‌کند و صفرای تولیدی آن باعث جذب چربی‌ها می‌شود. نوشیدن مقدار زیادی الکل می‌تواند منجر به سیروز کبد شود.َ
سیروز کبد چیست؟
سیروز آخرین مرحله از زخم شدن کبد (تصلب بافت‌ها) است که در اثر بیماری‌های کبدی و شرایط خاصی نظیر هپاتیت و مصرف بیشازحد الکل ایجاد می‌شود. همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، کبد نقش مهمی در بدن دارد و ضمن سم‌زدایی مواد مضر بدن باعث تصفیه و پاک شدن خون و تولید مواد مغذی می‌شود.
سیروز واکنشی است به آسیب‌دیدگی کبد. هر وقت که کبد آسیب ببیند، شروع به ترمیم و بهبود خود می‌کند. اما طی فرایند سیروز، بافت‌های زخمی شکل می‌گیرند و هر چه سیروز بیشتر پیش می‌رود، تعداد بافت‌های زخمی افزایش می‌یابد و عملکرد کبد با مشکلات بیشتری روبه‌رو می‌گردد. سیروز دیکامپنسیتد (decompensated) اصطلاحی است برای شرح پیش‌روی و افزایش عوارضی جانبی که بر اثر تغییرات ناشی از سیروز ایجاد می‌شوند. این عوارض می‌توانند زندگی فرد مبتلا را به‌خطر بیندازند.
به‌طور کلی درمان و رفع مشکل سیرزو امکان‌پذیر نیست، اما اگر به‌موقع و زود تشخیص داده شود و روش‌های درمانی مناسبی به‌کار گرفته شود، از آسیب‌های بیشتر جلوگیری می‌شود.
علائم و نشانه‌های مرتبط با سیروز کبد چیست؟
علائم این مشکل معمولا در ۳۰ تا ۴۰ سالگی خود را نشان می‌دهد. در مراحل ابتدایی بیماری، بدن می‌تواند عملکرد نامناسب کبد را تا حدودی جبران کند، ولی کم‌کم نشانه‌های حاد شدن مشکل به‌چشم می‌خورند. این مشکل معمولا تا وقتی که پیشرفت گسترده‌ای در کبد نداشته باشد، همراه با علائم و نشانه خاصی نیست. علائم ابتدایی سیروز مشابه سایر مشکلات کبدی و به شرح زیر است:
زردی پوست و چشم‌ها؛
فشار خون در سیاهرگ باب کبدی: افزایش فشار خون در رگی که به کبد می‌رود؛
ناراحتی و خارش پوست
کبود شدن بدن با دلایل ساده
وقوع خون‌ریزی در بدن با دلایل ساده
خارش پوستی
آب‌آوردگی شکم (آسیت)
بی‌اشتهایی
حالت تهوع
تورم در پاها
کاهش وزن
گیجی، خواب‌آلودگی، لکنت زبان (انسفالوپاتی کبدی)
ایجاد رگ‌های خونی عنکبوتی‌شکل روی پوست
قرمزی در کف دست
آتروفی بیضه‌ها در مردان
بزرگ شدن پستان‌ها در مردان
در صورت مشاهده هر یک از علائم بالا باید سریعا به پزشک مراجعه کنید.
دلایل ابتلا به سیروز کبدی چیست؟
دلایل متعددی می‌تواند منجر به بیماری سیروز بشود، اما از شایع‌ترین این دلایل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سوءمصرف الکل
هپاتیت‌های ویروسی مزمن (هپاتیت B و C)
تجمع چربی‌ها در کبد (کبد چرب غیرالکلی)
سایر دلایل احتمالی ابتلا به سیروز کبد به شکل زیر است:
هموکروماتوز یا سرریز و زیادی آهن در خون
فیبروز کیستی
تجمع مِس در کبد (بیماری ویلسون)
شکل‌گیری ضعیف مجرای صفراوی (انسدادا مجرای صفراوی)
اختلالات ارثی در متابولیسم قند بدن (گالاکتوزمی یا بیماری ذخیره گلیکوژن)
اختلال هاضمه ارثی (سندروم آلاژیل)
بیماری‌های کبدی ناشی از اختلال سیستم ایمنی (هپاتیت‌های خودایمنی)
تخریب مجاری صفرا (سیروز صفرای اولیه)
زخم و سخت شدن مجرای صفرا (کُلانژیت صفراوی اولیه)
عفونت‌هایی مانند تب حلزون
داروهایی مانند متوترکسات
سیروز کبدی که ناشی از مصرف بیشازحد الکل است نیز دلایلی دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است:
دلایل ابتلا به سیروز کبد الکلی چیست؟
وقتی مصرف الکل، زیادازحد و مکرر باشد، زخم‌هایی در بافت کبد ایجاد می‌شود که مانع از عملکرد صحیح آن است. درنتیجه بدن نمی‌تواند پروتئین کافی تولید کند یا سموم موجود در خون را تصفیه کند. سیروز کبد دلایل متعددی دارد و علت سیروز کبد الکلی مستقیما به مصرف الکل وابسته است.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر سیروز الکلی هستند؟
کسانی که زیاد الکل مصرف می‌کنند و طی حداقل ۸ سال مداوم می‌نوشند، در خطر این بیماری هستند. مؤسسه ملی سوءمصرف الکل و اعتیاد به آن در آمریکا، مصرف زیاد الکل را نوشیدن ۵ لیوان یا بیشتر در طول روز و حداقل در ۵ روز از یک ماه تعریف می‌کند.
زنان نیز بیشتر از مردان درمعرض ابتلا به سیروز کبد هستند، زیرا در معده‌شان، آنزیم‌های کمتری برای تجزیه مواد الکلی دارند؛ پس الکل مصرفی آنها بیشتر به کبد راه پیدا می‌کند و باعث ایجاد زخم می‌شود.
عوامل ژنتیکی مانند نداشتن برخی آنزیم‌ها برای تجزیه مواد الکلی، چاقی، مصرف زیاد چربی و هپاتیت C نیز می‌توانند زمینه‌های ابتلا به سیروز را در فردی که احتمال ابتلا به این بیماری را دارد، به‌وجود بیاورند.
پزشک چگونه سیروز کبد را تشخیص می‌دهد؟
افرادی که در مراحل اولیه ابتلا به سیروز هستند، معمولا نشانه و علامت خاصی بروز نمی‌دهند. سیروز کبد معمولا پس از انجام آزمایش خون عادی و یا معاینه عمومی ساده مشخص می‌شود. پزشکان برای تشخیص این بیماری چند آزمایش تجویز می‌کنند. آزمایش‌ها از این قرار هستند:
تشخیص سیروز کبد عمومی
آزمایش عملکرد کبد: در این آزمایش، میزان بیلیروبین اضافی خون بررسی می‌شود؛ این ماده نتیجه تجزیه و شکست گلبول‌های قرمز است. میزان برخی آنزیم‌های مشخص نیز که نشان‌دهنده تخریب کبد هستند، در این آزمایش مشخص می‌شود.
آزمایش عملکرد کلیه: در این آزمایش، خون بررسی می‌شود تا میزان کراتینین مشخص گردد. این آزمایش به تشخیص سیروز کمک می‌کند، زیرا در مراحل نهایی بیماری، عملکرد کلیه نیز با اختلال روبه‌رو خواهد بود. (سیروز کامپنسیتد)
آزمایش هپاتیت B و C: وجود ویروس هپاتیت در خون بررسی می‌شود.
آزمایش انعقاد خون: میزان INR برای اطمینان از توانایی انعقاد خون بررسی می‌شود.
سایر روش‌های تشخیص
احتمال دارد که پزشک معالج به روش‌های دیگری مانند عکس‌برداری نیز توجه کند:
الاستوگرافی رزونانس مغزی یا الاستوگرافی گذرا: این آزمایش‌ها هیچ خطری برای بدن ندارند و میزان سفت و سخت شدن کبد را بررسی می‌کنند. به کمک آنها دیگر نیازی به تکه‌برداری(بیوپسی) نخواهد بود.
سایر آزمایش‌های عکس‌برداری: به کمک MRI، سی‌تی‌اسکن و سونوگرافی نیز می‌توان تشخیص داد.
بیوپسی: همیشه به تکه‌برداری از کبد نیاز نیست، اما گاهی پزشکان برای تشخیص شدت و میزان آسیب‌دیدگی کبد از بیوپسی استفاده می‌کنند.
اگر مبتلا به سیروز کبد باشید، احتمالا پزشک معالج تان آزمایش‌های متداول را برای بررسی علائم پیشرفت بیماری یا عوارض آن به‌ویژه واریس مری و سرطان کبد تجویز خواهد کرد.
تشخیص سیروز کبد الکلی
پزشکان معمولا با بررسی پرونده و سوابق پزشکی افراد و میزان مصرف الکل آنها می‌توانند به نتیجه‌گیری درباره این بیماری برسند. انجام برخی از آزمایش‌ها نیز به تشخیص کمک می‌کند. نتیجه این آزمایش‌ها موارد زیر را مشخص می‌کند:
کم‌خونی در اثر فقر آهن؛
بالا بودن سطح آمونیاک خون؛
بالا بودن سطح قند خون؛
لکوسیتوز (پرشماری گلبول‌های سفید خون)؛
بافت‌های ناسالم کبد در نتیجه بیوپسی یعنی برداشتن تکه‌ای از کبد و بررسی آن در آزمایشگاه؛
پایین بودن سطح منیزیم در خون؛
پایین بودن سطح پتاسیم در خون؛
پایین بودن سطح سدیم در خون؛
پرفشاری ورید باب؛
انجام آزمایش آنزیم‌های کبدی که نشان می‌دهد سطح AST دو برابر ALT است.
پزشکان شرایط دیگری را نیز برای بررسی وضعیت بیمار در مورد ابتلا و توسعه سیروز کبد درنظر می‌گیرند.
عوارض جانبی سیروز کبد وسیروز الکلی چیست؟
عوارض سیروز کبد می‌تواند به‌شکل‌های زیر نمایان بشود. عوارضی که با گردش خود در ارتباط هستند:
فشار خون بالا در رگ‌هایی که کبد را تغذیه می‌کند (پرفشاری ورید باب): سیروز، گردش خون طبیعی در کبد را کند می‌کند. به‌همین‌دلیل منجر به انتقال خون از روده و طحال به کبد می‌شود.
تورم در شکم و پاها: پرفشاری ورید باب می‌تواند باعث تجمع مایعات در پاها یا ورم پا (ادیما) و شکم (آسیت) بشود. این دو مشکل می‌توانند نتیجه ناتوانی کبد در ساخت مواد پروتئینی کافی در خون مانند آلبومین نیز باشند.
بزرگ شدن طحال (بزرگ-طحالی یا اسپلنومگالی): پرفشاری ورید باب موجب تغییراتی در وضعیت طحال نیز می‌شود. کاهش گلبول‌های سفید خون و پلاکت‌ها نشانه‌ای از سیروز در اثر پرفشاری ورید باب است.
خون‌ریزی: پرفشاری ورید باب باعث تغییر مسیر جریان خون به رگ‌های کوچک‌تر، حجیم‌تر شدن و ایجاد واریس در آنها می‌شود. به‌دلیل حجم زیاد و خارج از ظرفیت این رگ‌ها در تحمل خون، به‌آسانی پاره می‌شوند و خون‌ریزی می‌کنند. این مسئله وقتی در قسمت تحتانی مری (واریس مری) یا معده واریس گاستریک) رخ می‌دهد، ممکن است خطر مرگ به‌همراه داشته باشد. اگر در کبد عناصر منعقدساز خون به حد کافی وجود نداشته باشد، خون‌ریزی بی‌وقفه در جریان خواهد بود. عفونت‌های میکروبی نیز از محرک‌های متداول خون‌ریزی هستند.
سایر عوارض:
عفونت: اگر دچار سیروز کبد باشید، بدن‌تان در برابر عفونت‌ها بسیار آسیب‌پذیر خواهد بود. آسیت یا همان آب‌آوردگی شکم می‌تواند موجب عفونتی جدی موسوم به پریتونیت باکتریال خودبه‌خودی (SBP) بشود.
سوءتغذیه: سیروز باعث ناتوانی بدن در جذب و پردازش مواد غذایی می‌شود. در نتیجه ضعف بدنی و کاهش وزن پیش می‌آید.
ایجاد سم در مغز (انسفالوپاتی کبدی): کبدی که دچار سیروز است، نمی‌تواند سموم را مانند کبدی سالم دفع کند. این سموم می‌توانند باعث گیجی در مغز و نداشتن تمرکز بشوند. علائم این مشکل به‌شکل خستگی و نقصان شناختی اندک تا عدم پاسخ‌گویی به محرک‌ها و کُما متغیر است.
زردی: زردی وقتی شکل می‌گیرد که کبد قادر به دفع مواد اضافی خون موسوم به بیلیروبین نیست. زردی موجب تغییر رنگ پوست و سفیدی چشم به رنگ زرد و تیره شدن رنگ ادرار می‌شود.
بیماری‌های استخوان: سیروز در برخی از افراد باعث از دست رفتن قدرت استخوان‌ها و خطر شکستگی می‌شود.
افزایش خطر ابتلا به سرطان کبد: بیشتر افرادی که به سرطان کبد دچار می‌شوند، ابتدا با سیروز دست‌وپنجه نرم کرده‌اند.
نارسایی کبدی و سایر اندام‌ها: سیروز بعضا باعث نارسایی کبدی و سایر ارگان‌ها می‌شود. چنین مشکلی یکی از عوارض شاخص سیروز است، اما دلایل ایجاد آن کاملا مشخص نیست.
عوارض سیروز کبدی الکلی
سیروز کبد الکلی نیز می‌تواند عوارض جانبی زیادی ایجاد کند. به این حالت سیروز کبد دفع‌شده می‌گویند. نمونه‌هایی از این عوارض به این شکل هستند:
آب‌آوردگی شکم (آسیت) یا ایجاد مایع در معده؛
آنسفالوپاتی یا گیجی روانی؛
خون‌ریزی درونی یا واریس مری؛
زردی و یرقان که باعث ایجاد هاله‌ای از زردی در سفیدی چشم می‌شود.
کسانی‌که دچار سیروز کبد حاد می‌شوند، نیاز به پیوند کبد خواهند داشت. بیمارانی که سیروز کبد الکلی دفع‌شده دارند، پس از پیوند نیز احتمال زندگی در طول ۵ سال، ۷۰ درصد برایشان وجود خواهد داشت.
پیشگیری از ابتلا به سیروز چگونه است؟
با مراقبت بیشتر از کبد می‌توان از ابتلا به بیماری‌ها کبد نظیر سیروز جلوگیری کرد.
الکل مصرف نکنید: اگر به سیروز مبتلا نیستید، اما دچار سایر ناراحتی‌های کبدی هستید، باید از مصرف الکل پرهیز کنید. برای افراد سالم (زنان در همه سنین) نوشیدن یک لیوان بیشتر از نوشیدنی‌های الکلی در روز و همین مقدار برای مردان بالای ۶۵ سال و نوشیدن بیشتر از ۲ لیوان مواد الکل‌دار در روز برای مردان زیر ۶۵ سال می‌تواند خطر ابتلا به سیروز را افزایش بدهد.
رژیم غذایی سالم داشته باشید: سعی کنید رژیم غذایی‌تان مبتنی‌بر سبزیجات و میوه‌ها باشد. از غلات کامل استفاده کنید و میزان پروتئین متناسب و به‌اندازه را فراموش نکنید. مصرف پروتئین نباید بیشازحد باشد. قهوه کافئین‌دار می‌تواند از کبد در برابر سرطان و فیبروز محافظت کند.
حفظ تناسب وزن را در نظر داشته باشید: حد زیادی از چربی به کبد آسیب می‌زند. اگر دچار چاقی افراطی یا اضافه‌وزن هستید، حتما با پزشک در این‌باره صحبت کنید.
خطر ابتلا به هپاتیت را کاهش بدهید: استفاده از سوزن آلوده برای تزریق یا روابط جنسی پرخطر می‌تواند احتمال ابتلا به هپاتیت B و C را افزایش بدهد. درباره واکسن هپاتیت با پزشک صحبت کنید.
اگر نگران دچار شدن به سیروز هستید، با پزشک درباره راه‌های پیشگیری از آن صحبت کنید.
درمان سیروز کبدی چگونه است؟
درمان سیروز تا حد زیادی وابسته به علت و گستردگی این مشکل است. اهداف درمان، کاهش گسترش زخم‌ها در بافت کبد و جلوگیری و درمان علائم و عوارض سیروز است. اگر کبد تخریب جدی داشته باشد، نیاز به بستری شدن در بیمارستان نیز وجود خواهد داشت.
درمان‌ها برای عوامل اصلی سیروز کبدی
در مراحل آغازین این مشکل، با شناخت و درمان دلایل بیماری امکان به حداقل رساندن تخریب کبد وجود دارد. برای درمان می‌توان از موارد زیر کمک گرفت:
درمان وابستگی به الکل: افرادی که به‌خاطر مصرف زیاد الکل به سیروز دچار شده‌اند، باید سریعا مصرف آن را کنار بگذارند. اگر به‌خاطر الکل به این بیماری مبتلا شده‌اید، باید آن را ترک کنید، زیرا هر مقدار از الکل برای کبد سمی است. درصورتی‌که ترک الکل برای‌تان دشوار باشد، پزشک راه‌حل‌هایی برای رهایی از این اعتیاد به شما معرفی خواهد کرد.
کاهش وزن: افرادی که به دلایلی غیر از کبد چرب ناشی از مصرف الکل به سیروز دچار شده‌اند، با کاهش وزن و کنترل سطح قند خون می‌توانند به سلامت خود بیشتر کمک کنند. میزان پروتئین ورودی به بدن در هنگام کاهش وزن، برای کنترل بیماری سیروز ضروری است.
استفاده از داروها برای کنترل هپاتیت: داروها از طریق درمان ویروس‌های هپاتیت B و C میزان تخریب و آسیب‌دیدگی به کبد را محدود می‌کنند.
سایر داروها برای کنترل علائم و دلایل سیروز: دارودرمانی به کند شدن برخی از انواع سیروز کمک می‌کند. مثلا برای افرادی که به سیروز صفراوی مبتلا هستند، تشخیص زودهنگام و استفاده از داروها می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت‌نکردن بیماری داشته باشد.
سایر داروها نیز می‌توانند به کاهش و رهایی از برخی علائم مانند خارش، خستگی و درد کمک کنند. برای مقابله با سوءتغذیه ناشی از سیروز، مکمل‌های غذایی نیز تجویز می‌شوند و از پوکی استخوان و آسیب رسیدن به آنها نیز محافظت می‌کند.
روش‌های درمانی برای عوارض سیروز کبد
پزشکان برای درمان عوارض این بیماری نیز اقداماتی می‌کنند. برخی از این عوارض به شرح زیر است:
افزایش مایعات در خون: رژیم غذایی و داروهایی که حاوی سدیم کمتری هستند، از تجمع آب و درنتیجه تورم و آب‌آوردگی شکم جلوگیری می‌کند. اگر میزان آب‌آوردگی اندام‌ها خیلی زیاد باشد، لازم است تا این آب کشیده یا از روش‌هایی برای کاهش این حجم از آب استفاده شود. بنابراین لازم است تا از لوله‌ای کوچک (TIPS) در رگ کبدی استفاده شود تا فشار خون در کبد کاهش یابد و میزان تجمع آب کند شود.
پرفشاری ورید باب: داروهای مخصوص تنظیم فشار خون می‌توانند موجب کنترل افزایش فشار در رگ‌هایی شوند که کبد را تغذیه و از خون‌ریزی شدید جلوگیری می‌کنند. پزشکان معمولا با انجام آندوسکوپی در فواصل زمانی منظم، به‌دنبال رگ‌های حجیم‌شده در مری و معده‌اند، زیرا این رگ‌ها در آستانه خون‌ریزی هستند.
عفونت‌ها: برای درمان عفونت‌ها از آنتی‌بیوتیک‌ها یا سایر داروها استفاده می‌شود. شاید هم پزشک معالج واکسن‌هایی برای جلوگیری از ابتلا به آنفولانزا، ذات‌الریه و هپاتیت تجویز کند.
عوارض خطر ابتلا به سرطان کبد: برای بررسی ابتلا به سرطان، پزشک احتمالا آزمایش‌های خون و سونوگرافی را برای معاینه علائم تجویز می‌کند.
درمان سیروز کبد الکلی چگونه است؟
پزشکان می‌توانند بعضی از اشکال بیماری‌های کبدی را درمان کنند، اما سیروز کبد الکلی معمولا درمان نمی‌شوند. با وجود این پزشک معالج می‌تواند برای کند کردن روند بیماری و کاهش علائم توصیه‌هایی ارائه کنند. اولین گام برای کمک به بیمار، یاری کردن او برای ترک مصرف الکل است. کسانی‌که به‌خاطر مصرف الکل به سیروز کبد دچار شده‌اند، معمولا چنان وابسته به مصرف این ماده هستند که بدون حضور در بیمارستان و نظارت، با توقف مصرف، عوارض شدیدی برایشان پیش خواهد آمد. درمان‌های دیگری نیز وجود دارند که به این شکل هستند:
مصرف داروهایی مانند مسدودکننده کانال کلسیم، کورتیکو استروئید، انسولین، مکمل های غذایی آنتی اکسیدان، SAMeها (آدنوزیل متیونین)؛
کمک گرفتن از مشاور تعذیه: مصرف الکل باعث می‌شود تا بدن ازنظر تغذیه در شرایط خوبی نباشد و سوخت‌وساز آن با مشکل روبه‌رو شود؛
مصرف پروتئین اضافی برای جلوگیری از مشکلات مغزی (آنسفالوپاتی)؛
پیوند کبد: انجام عمل پیوند کبد که باید حداقل ۶ ماه برای دریافت آن انتظار کشید.
روند درمان و مدت آن، تا حد زیادی به ویژگی‌های جسمی فرد و سلامت عمومی او وابسته است. میزان پیشرفت عوارض سیروز کبد الکلی نیز در این روند تأثیرگذار است. این موضوع حتی در صورت توقف مصرف الکل نیز به قوت خود پابرجای است.
پیوند کبد چگونه است؟
در مراحل پیشرفته بیماری سیروز کبد، عملکرد کبد کاملا متوقف می‌شود؛ به‌همین‌دلیل نیاز به پیوند ضرورت می‌یابد. وقتی عوارضی چون زردی، آب‌آوردگی شکم و اندام‌ها، واریس خون‌ریزی، انسفالوپاتی کبدی، سرطان کبد یا نارسایی کبدی رخ می‌دهد، گزینه پیوند کبد نیز مطرح می‌شود. پیوند کبد از طریق اهدای کبد سالم از فردی که دچار مرگ مغزی شده یا بخشی از کبد یک فرد زنده صورت می‌گیرد. سیروز رایج‌ترین دلیل پیوند کبد است.
افرادی که می‌خواهند عمل پیوند شوند، باید آزمایش‌ها و معاینه‌های گوناگونی را پشت سر بگذارند تا پزشکان از بابت نتیجه مطلوب مطمئن شوند.
درمان سیروز کبد در آینده چگونه خواهد بود؟
پژوهشگران درحال بررسی درمان‌های جدید و مختلفی برای سیروز کبد هستند، اما پیشرفت کار فعلا سرعت زیادی ندارد. یکی از دلایل محدودیت در کشف درمان‌های جدید، عوارض و دلایل متعدد ایجاد سیروز کبدی است. ترکیبی از معاینات متداوم، تغییرات در سبک زندگی و داروهای جدید می‌تواند برای افرادی که در آغاز و مراحل اولیه این بیماری هستند و مشکل‌شان سریع تشخیص داده شده، راه‌گشا باشد.
شاید در آینده روش‌هایی کشف شود تا کاهش یا حتی درمان کامل فیبروز را که بنابه دلایل مختلف به سیروز کبدی می‌انجامد، شاهد باشیم. کسانی‌که درمان‌های هپاتیت C و داروهای هپاتیت B برایشان نتیجه‌بخش بوده است، بهبودهایی در تصلب بافت‌ها و فیبروز خود شاهد هستند.