کم خونی یا آنمی اختلال خونی شایعی است که در آن گلبول های قرمز و یا هموگلوبین کافی در خون برای رساندن اکسیژن به سایر بافت های بدنتان وجود ندارد. کم خونی وضعیتی است که در آن گلبول های قرمز قادر نیست وظیفه اکسیژن رسانی به سلول ها را انجام دهد و به همین دلیل است که کم خونی با مشکلات تنفسی و احساس ضعف و خستگی همراه است
وقتی که شمار سلولهای قرمز در گردش خون کاهش پیدا می‌کند، موجب کم خونی می‌شود. کم خونی شایع‌ترین اختلال خونی در عموم مردم است. سردرد، درد در قفسه سینه و رنگ‌پریدگی از علائم این مشکل است. کم خونی در سراسر دنیا رایج است. برای نمونه در کشور آمریکا، بیش از ۳ میلیون نفر و در کل دنیا ۱.۶۲ میلیارد نفر به کم خونی دچار هستند. کم خونی اغلب به‌خاطر مداخله سایر بیماری‌ها در عملکرد بدن و ایجاد اختلال ناشی از آنها در تولید سلولهای قرمز خون ایجاد می‌شود. علت دیگر آن نیز، تخریب سلولهای قرمز یا از دست دادن آنها به‌طور غیرعادی در بدن است.
حقایقی کوتاه درباره کم خونی
در ادامه تعدادی از نکات مهم و کلیدی درباره کم خونی مطرح شده است:
۲۴/۸ درصد از جمعیت جهان کم خونی دارند؛
کودکان در سنین قبل از مدرسه بیشترین خطر ابتلا به کم خونی را دارند و بر اساس آمار جهانی ۴۷ درصد از کودکان در سنین قبل از مدرسه به این مشکل دچار هستند؛
بیش از ۴۰۰ نوعِ مختلف از کم خونی در جهان تعریف شده است؛
کم خونی مختص به انسان‌ها نیست و در سگ‌ها و گربه‌ها نیز دیده می‌شود.
علائم کم خونی
نشانه بارز تمام انواع کم خونی، خستگی و کاهش سطح انرژی است. نشانه‌های دیگر از این قرار هستند:
رنگ‌پریدگی پوست؛
ضربان قلب نامنظم یا تند؛
تنگی نفس؛
درد در قفسه سینه؛
سردرد؛
احساس سبکی در سر (زمان سردرد).
در مواردی که کم خونی شدید نیست، علائم خفیف‌ترند یا اصلا علائمی وجود ندارد.
برخی از انواع کم خونی همراه با نشانه‌های زیر است:
کم خونی آپلاستیک (آپلازی): تَب، عفونت‌های مکرر و بثورات پوستی؛
کم خونی ناشی از فولیک‌اسید: کج‌خلقی و تحریک‌پذیری، اسهال و التهاب زبان؛
کم خونی همولیتیک: زردی و یرقان، تیره شدن ادرار، تَب و دردهای شکمی؛
کم خونی داسی‌شکل: تورم دردناک دست و پا، خستگی و زردی (یرقان).
دلایل کم خونی
بدن ما برای بقا نیاز به سلولهای قرمز خون دارد. سلولهای قرمز وظیفه‌ی حمل هموگلبین (پروتئینی پیچیده که حاوی مولکول‌های آهن است) را بر عهده دارند. این مولکول‌ها اکسیژن را از شُش‌ها به سایر نقاط بدن می‌رسانند. برخی از بیماری‌ها و وضعیت‌های خاصی آسیب‌رسان به بدن، سطح سلولهای قرمز خون را کاهش می‌دهد.
انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد و علتی مشخص برای آن تعریف نشده است. گاهی‌اوقات تشخیص دلیل قطعی و دقیق کم خونی مقدور نیست. در ادامه به دلایل ۳ مورد از شایع‌ترین انواع کم خونی پرداخته شده است:
۱. کم خونی به‌علت از دست رفتن خون
رایج‌ترین نوع کم خونی، کم خونی ناشی از کمبود آهن، معمولا در این دسته قرار می‌گیرد. علت بروز این مشکل، کمبود آهن به‌واسطه از دست رفتن خون است.
وقتی بدن، خون از دست می‌دهد، شروع به جذب و کشیدن آب بافت‌های خارجی ِ جریان خون می‌کند تا رگ‌های خونی را پُر کند. در نتیجه، سلولهای قرمز خونی رقیق می‌شوند. از دست رفتن خون به‌شکل حاد و سریع یا مزمن در بدن رخ می‌دهد.
از دست رفتن سریع خون می‌تواند به‌علت جراحی، زایمان، تروما یا پارگی رگ‌های خونی رخ بدهد. از دست دادن خون به‌شکل مزمن در موارد کم خونی شایع‌تر است. این مشکل می‌تواند به‌خاطر زخم‌معده، سرطان یا تومور ایجاد بشود.
دلایل کم خونی به‌خاطر از دست دادن خون شامل موارد زیر است:
بیماری‌های دستگاه گوارش مانند زخم معده، بواسیر، سرطان یا ورم معده؛
استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) مانند ایبوپروفن یا آسپرین؛
خون‌ریزی قاعدگی.
۲. کم خونی به‌علت کاهش یا نقص تولید سلولهای قرمز
مغز استخوان، بافتی نرم و اسفنجی در مرکز استخوان است. وجود این ماده برای تولید سلول قرمز ضروری است. مغز استخوان، سلولهای بنیادی تولید می‌کند و سلولهای بنیادی تبدیل به سلولهای قرمز خون، گلبول‌های سفید و پلاکت می‌شوند.
برخی از بیماری‌ها مانند سرطان خون بر مغز استخوان اثر می‌گذارند و تعداد زیاد و غیرعادی از گلبول‌های سفید تولید می‌شوند. چنین مسئله‌ای تولید طبیعی سلولهای قرمز خون را دچار مشکل می‌کند.
سایر کم خونی‌هایی که ریشه در کاهش یا نقص سلولهای قرمز دارند، از این قرارند:
کم خونی داسی‌شکل: در این نوع از کم خونی، سلولهای قرمز سریعا شکل‌شان تغییر می‌کند و تخریب می‌شوند. سلولهای خونی هلالی‌شکل ممکن است در رگ‌های خونی کوچک‌تر اسیر و باعث ایجاد درد شوند.
کم خونی ناشی از کمبود آهن: کمبود شدید سلولهای قرمز خون به‌علت کمبود آهن در بدن ایجاد می‌شود. علت این مشکل می‌تواند: رژیم غذایی نامناسب، قاعدگی، اهدای خون مکرر، تمرینات ورزشی استقامتی، برخی مشکلات خاص گوارشی مانند بیماری کرون، جراحی و برداشتن بخشی از روده یا برخی از مواد غذایی باشد.
مشکلات مغز استخوان و سلولهای بنیادی: زمانی که تعداد سلولهای بنیادی اندک باشد یا اصلا وجود نداشته باشند، کم خونی آپلاستیک رخ می‌دهد. تالسمی نیز زمانی ایجاد می‌شود که سلولهای قرمز خونی رشد نمی‌کنند و به‌طرز صحیح به بلوغ نمی‌رسند.
کم خونی ناشی از کمبود ویتامین: ویتامین B۱۲ و اسید فولیک هر دو برای ساخت سلولهای قرمز خون ضروری هستند. اگر مقدار هر یک از این دو کم باشد، تعداد سلولهای قرمز تولیدشده بسیار اندک می‌شود. کم خونی مگالوبلاستیک و کم خونی پرنیشیوز از نمونه‌های این کم خونی است.
۳. کم خونی ناشی از تخریب سلولهای قرمز خونی
به‌طور معمول، عمر سلولهای قرمز خونی در جریان خون، دوره‌ای ۱۲۰ روزه است اما این سلول‌ها می‌توانند زودتر از این زمان تخریب شوند و از بین بروند. کم خونی همولیتیک خودایمنی نمونه‌ای از این کم خونی است و در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه، سلولهای قرمز را به‌عنوان ماده‌ای ناشناس و خارجی تشخیص می‌دهد و به آنها حمله می‌کند.
همولیز مفرط (تخریب سلولهای قرمز خون) به دلایل متعددی از جمله موارد زیر رخ می‌دهد:
عفونت‌ها؛
برخی از داروها مانند انواعی از آنتی‌بیوتیک‌ها؛
زهر و نیش‌زدگی مار و عنکبوت؛
سموم تولیدشده از بیماری‌های پیشرفته کبد و کلیه؛
حمله خودایمنی مثلا به‌علت بیماری‌های همولیتیک؛
فشار خون بالا؛
پیوند رگ و پروتز دریچه‌های قلب؛
اختلالات انعقاد خون؛
بزرگ شدن طحال.
درمان کم خونی
درمان‌های متفاوتی برای کم خونی وجود دارد. هدف تمام این درمان‌ها، افزایش تعداد سلولهای قرمز خون و در نتیجه افزایش میزان اکسیژنی است که خون حمل می‌کند. درمان‌ها وابسته به نوع و علت کم خونی متفاوت هستند:
کم خونی ناشی از کمبود آهن: مصرف مکمل‌های آهن و تغییر در رژیم غذایی. اگر مشکل به خاطر از دست دادن خون باشد، باید خون‌ریزی شناسایی و جلوی آن گرفته شود.
کم خونی ناشی از کمبود ویتامین: درمان شامل مصرف مکمل‌های رژیمی و ویتامین B۱۲ می‌شود.
تالاسمی: درمان در این نوع کم خونی شامل مصرف مکمل‌های فولیک‌اسید است. برداشتن طحال و گاهی نیز نقل‌وانتقال خون (ترانسفوزیون) و پیوند مغز استخوان لازم می‌شود.
کم خونی بیماری مزمن: این نوع از کم خونی نتیجه وضعیتی جدی و مزمن در بدن است و برای آن درمانی قطعی وجود ندارد؛ بلکه باید به وضعیت ایجادشده و ریشه مشکل توجه شود. منظور از وضعیتی خاص، مشکلاتی مزمن مانند عفونت‌های مکرر و… است.
کم خونی آپلاستیک: برای درمان این نوع از کم خونی، بیمار از نقل و انتقال خون یا پیوند مغز استخوان بهره می‌برد.
کم خونی داسی‌شکل: برای درمان کم خونی داسی‌شکل از اکسیژن‌درمانی، مُسکن‌ها و مایعات داخل‌وریدی (سرم) استفاده می‌شود.
کم خونی همولیتیک: در این نوع، بیمار باید از مصرف داروهایی که وضعیت را بدتر می‌کند، خودداری کند. ممکن است از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی برای بیمار تجویز و یا درمانی برای عفونت‌ها در نظر گرفته بشود. تعویض پلاسمای خون یا تصفیه خون نیز در بعضی موارد لازم است.
انواع کم خونی
بیش از ۴۰۰ نوع کم خونی تا کنون شناخته شده است. همه این انواع بنا به علت وقوع به ۳ دسته کلی تقسیم می‌شوند:
کم خونی به‌علت از دست رفتن خون؛
کم خونی به‌علت کاهش تولید یا تولید سلولهای قرمز معیوب؛
کم خونی به‌علت تخریب سلولهای قرمز خون.
انواع کم خونی که در این ۳ گروه کلی جای می‌گیرند نیز از این قرار است:
کم خونی داسی‌شکل؛
کم خونی به‌علت کمبود ویتامین؛
کم خونی به‌علت کمبود آهن؛
کم خونی به‌علت از دست دادن خون؛
کم خونی مدیترانه‌ای (کولی)؛
کم خونی پرنیشیوز.
رژیم غذایی
اگر کم خونی به‌علت کمبود مواد مغذی باشد، تغییر رژیم غذایی مثلا استفاده از رژیم غنی‌شدن با آهن می‌تواند از علائم کم خونی بکاهد. مواد زیر سرشار از آهن هستند:
نان و غلات صبحانه غنی‌شده با آهن؛
گیاهان سبزبرگ مانند شاهی، کلم‌پیچ؛
دانه‌های خوراکی گیاهی و لوبیا؛
برنج قهوه‌ای؛
گوشت سفید و قرمز؛
آجیل و دانه‌ها؛
ماهی؛
پنیر توفو؛
تخم‌مرغ و تخم سایر پرندگان؛
میوه‌های خشک‌شده مانند: قیسی، کشمش، آلوبخارا.
عوامل ایجاد خطر کم خونی
این مشکل می‌تواند در تمام نژادها و سنین به‌وقوع بپیوندد. بسامد آن در مردان و زنان نیز به یک اندازه است. در هر حال، عوامل زیر موجب افزایش خطر ابتلا به کم خونی می‌شود:
قاعدگی؛
بارداری و زایمان؛
تولد زودتر از موعد؛
سن ۱ یا ۲ سالگی (در این سن افراد بیشتر در خطر ابتلا هستند)؛
رژیم غذایی فاقد آهن، مواد معدنی و ویتامین‌ها؛
از دست دادن خون از طریق جراحت یا جراحی؛
بیماری‌های جدی طولانی مانند ایدز، دیابت، مشکلات کلیوی، سرطان، روماتیسم مفصلی، مشکلات کبدی، نارسایی قلبی؛
سابقه بیماری کم خونی مانند کم خونی داسی‌شکل در خانواده از طریق وراثت؛
اختلالات روده‌ای که بر جذب مواد مغذی اثر می‌گذارد.
چشم‌انداز کم خونی
بیماری کم خونی در هر فرد بنا به دلایل وقوع، روند متفاوتی خواهد داشت. بسیاری از انواع کم خونی با تغییر رژیم غذایی بهبود می‌یابند یا می‌توان از آنها در امان ماند. برخی دیگر از انواع این بیماری، مدت‌های مدیدی با فرد باقی می‌مانند و بعضی انواع نیز در صورت رسیدگی نکردن زندگی را تهدید می‌کنند. اگر مدام احساس خستگی و ضعف می‌کنید، حتما باید به پزشک مراجعه کنید.
تشخیص کم خونی
برای تشخیص این مشکل، راه‌های گوناگونی وجود دارد اما رایج‌ترین راه استفاده از آزمایش خون موسوم به CBC یا شمارش کامل خون است. در آزمایش CBC، تعداد و نوع سلولهای خونی بررسی می‌شوند. مثلا سطح هماتوکریت و هموگلوبین بررسی و نسبت حجم سلولهای قرمز به حجم کل خون تعیین می‌شود.
این آزمایش وضعیت عمومی سلامت و بیماری‌هایی مانند مشکلات کلیوی یا سرطان خون را مشخص می‌کند. اگر سطح سلولهای قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت زیر سطح عادی باشد، احتمال کم خونی در فرد زیاد است. با این حال، چنین نتایجی قطعا نشانگر وجود کم خونی نیستند، زیرا گاهی فرد با وجود اینکه در آزمایشش ارقام پایین‌تر از سطح مؤلفه‌های نام‌برده هستند، اما باز هم سالم است.