علت خشک شدن دریاچه ارومیه

شنیده اید گاهی می گویند کشتی به گل نشسته است؟ کشتی ها وقتی خیلی به ساحل نزدیک می شوند به دلیل عمق کم آب دیگر ر.ی سطح قرار نمیگیرند و به بیانی به گل می نشینند. حالا کشتی اگر در دریاچه ارومیه بوده باشد به نمک نشسته است چرا که این دریاچه یکی از مهمترین منابع آبی شور کشور ما بوده است که چند سالی  است که به خشکی گراییده و خیلی از مردم عادی علت خشک شدن دریاچه ارومیه را نمیدانند. ما در این مطلب سعی کرده ایم تا دلایلی از علت خشک شدن دریاچه ارومیه را برایتان بیاوریم.

علت خشک شدن دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران و از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و جهان به شمار می‌آید. این دریاچه طی چهار دهه گذشته به دنبال فعالیت‌های متعدد در حوزه‌های مختلف کشاورزی به طور گسترده‌ای از منابع آبی طبیعی خود بی‌بهره مانده و امروز با بحران خشک شدن روبرو است.

به گزارش ایسنا، این دریاچه در شمال غربی فلات ایران واقع شده که فراز آن حدود ۱۳۰۰ متر است. کوه‌های بلند و ناصافی این پهنه را در میان گرفته‌اند. میانگین تراز آبی دریاچه در گذشته ۱۲۷۸ متر و متوسط عمق دریاچه حدود ۶ متر بوده است. دریاچه ارومیه یک دریاچه تکتونیکی نسبتا بزرگ و فوق اشباع از نمک بوده که در یک حوضه بسته قرار گرفته است. در گذشته طول آن ۱۲۰ کیلومتر و پهنای آن حدود ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر متغیر و همچنین مساحت این دریاچه بین ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بوده است.

دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اکوژیکی منحصر به فرد از سال ۱۳۴۶ به عنوان پارک ملی انتخاب و به همراه جزایر کبودان و قیون داغی جزو مناطق حفاظت شده اعلام شد. این دریاچه در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین‌المللی تعیین و در سال ۱۳۵۶ به وسیله سازمان یونسکو جزو مناطق حفاظت شده زیست کره قرار گرفت.

گونه های مهم حوضه دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه در گذشته محل مناسبی برای مهاجرت پرندگانی چون فلامینگو، مرغان و اردک‌ها بوده است از مهم‌ترین بی‌مهرگان موجود در این دریاچه می‌توان به گونه‌ای از میگوی آب شور بنام آرتمیا اشاره کرد. این گونه مهم‌ترین منبع غذایی بسیاری از پرندگان آبزی مانند فلامینگوها به شمار می‌رود. در شرایط کنونی به دلیل پسروی آب دریاچه و وقوع خشکسالی‌های متعدد و بالطبع کاهش حجم آب آن، شرایط بسیار سختی را برای تداوم حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این دریاچه به وجود آورده که از آن جمله می‌توان به توقف حیات آرتمیا به دلیل شوری بالای آب دریاچه اشاره کرد.

تامین کننده‌های اصلی آب دریاچه شامل رودهای دائمی زرینه رود، تلخه رود (آجی چای)، شهرچای، زولاچای، سیمینه رود، لیلان چای، نازلوچای، باراندوزچای، صوفی چای، قلعه چای، آلمالوچای و اسکوچای هستند که از کوه‌های پیرامون دریاچه (سبلان، سهند، کوه‌های مرزی ایران و ترکیه) سرچشمه می‌گیرند. اکوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که کلیه رواناب‌های جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود. چشمه‌های کف دریاچه نیز تامین کننده بخشی از آب دریاچه هستند.

به منظور تسهیل در امر حمل و نقل و مبادلات تجاری در منطقه با توجه به موقعیت دریاچه که در میان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی واقع شده، طرح احداث بزرگراه شهید کلانتری در دهه ۱۳۶۰ مطرح شد و این بزرگراه در سال ۱۳۶۹ در میانه دریاچه به اتمام رسید.

دریاچه ارومیه به عنوان محلی برای تخلیه کلیه رواناب‌های جاری رودخانه‌ها و ویژگی‌های اکوسیستمی خود طی چهار دهه گذشته به دنبال فعالیت‌های متعدد در حوزه‌های مختلف کشاورزی به طور گسترده‌ای از منابع آبی طبیعی خود بی‌بهره مانده و امروز با بحران خشک شدن روبرو است. میزان متوسط بارش سالیانه در حوضه آبریز به همراه کاهش سطح آب دریاچه، گویای عدم رسیدن حق آبه دریاچه طی این بازه زمانی است.

بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در حوضه دریاچه ارومیه

با توجه به آمارهای موجود میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی به شیوه‌های مختلف در سال ۵۲ ـ ۱۳۵۱ معادل ۶۹۷.۷ میلیون متر مکعب بوده که در سال ۹۳ ـ ۱۳۹۲ به ۲۴۰۱.۶ میلیون متر مکعب رسیده است. اما مساله اصلی این است که چه علل و عواملی منجر به عدم جریان آب کافی به دریاچه و همچنین افزایش میزان تبخیر از سطح آن شده و شرایط کنونی را برای دریاچه رقم زده است. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته می‌توان سه عامل اصلی موثر در خشکی دریاچه ارومیه را برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه، توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی محصولات با الگوی مصرفی آب زیاد در حوضه آبریز دریاچه و تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی‌های طولانی مدت در منطقه معرفی کرد.

بنابراین تلاش در راستای احیای این سرمایه ملی از مهم‌ترین اهداف مسئولین است. اگرچه طی سال‌های اخیر دولتمردان توجهی ویژه به وقوع این بحران زیست محیطی داشته‌اند و تلاش‌های مستمر در این راستا در حال انجام است که وضعیت فعلی دریاچه نشان از موفقیت روند احیا دریاچه است اما استفاده از فناوری سنجش از دور به منظور پایش تغییرات حادث شده در این ناحیه جغرافیایی به عنوان ابزاری مستقل و مناسب می‌تواند در دست مسئولین ذیربط باشد تا بتوان فارغ از هرگونه توجیه، در حفاظت از دریاچه به موقع تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی شود.

ایجاد میان‌گذر دریاچه ارومیه یکی از دلایل خشک شدن آن است که این مسئله باعث شده تا آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه، رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یافته است.

ایجاد سدها و جمع شدن آب پشت این سدها نیز باعث شده تا آب به اندازه کافی به دریاچه ارومیه نرسد و علاوه بر این، مصارف کشاورزی و گرم شدن هوا نیز در خشک شدن دریاچه ارومیه دخیل بوده است.

میزان منیزیم موجود در آب دریاچه ارومیه افزایش و میزان سدیم آن کاهش یافته که باعث رسوب نمک در این دریاچه شده و این مسئله یک خطر جدی برای دریاچه است.

دوراهکار پیشنهادی برای نجات دریاچه ارومیه: نجات دریاچه ارومیه باید به صورت بخش‌بندی شده، صورت گیرد و علاوه بر این، تا جایی که امکان دارد باید نمک‌های دریاچه و املاح آن کاهش یابد تا آب موجود در دریاچه صرف انحلال نمک نشود.

 چرا موضوع احیای دریاچه ارومیه در 100 روز گذشته مورد توجه سازمان زمین‌شناسی قرار گرفته و چرا در دولت قبل مورد توجه نبوده است ؟: روش‌های کاری هر دولت و اولویت‌بندی‌های آن با دولت دیگر متفاوت است و زیرمجموعه‌های دولت بر اساس دستورالعمل ابلاغ شده، عمل می‌کنند.

 برای نجات دریاچه ارومیه 19 طرح در دولت یازدهم مصوب شده و قرار است یک مجری برای اجرای این طرح‌ها انتخاب شود.

آیا گرم شدن هوا و تبخیر زیاد هم علت خشکی دریاچه ارومیه می باشد

در همسایگی دریاچه ارومیه، دریاچه وان را در ترکیه داریم. اگر گرم شدن زمین و اقلیم به طور کلی، موجب خشک شدن دریاچه ارومیه شده باشد، این وضع باید دامنگیر دریاچه وان هم می شد. ممکن است دمای منطقه تا حدی نوسان پیدا کرده باشد اما این نوسان دما همیشه وجود داشته است.
با توجه به اینکه سطح دریاچه دائماً کوچکتر شده و تبخیر کمتر شده، طبعاً آن میکروکلیما به علت شرایطی که در اثر عملکرد انسان پدید آمده، در اقلیم کوچک منطقه هم تاثیر گذاشته است.
یعنی گرم شدن اقلیم علت خشک شدن دریاچه نبوده است بلکه خشک شدن دریاچه، که ناشی از عملکرد انسان بوده، موجب گرم شدن اقلیم و منطقه شده است.

آیا می توان گفت که علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه، توسعه کشاورزی در اطراف دریاچه بوده است؟

توسعه منابع آب و توسعه کشاورزی، که دو روی یک سکه اند، علل اصلی خشک شدن دریاچه اند. توسعه منابع آب یعنی ساختن سدهای متعدد. عوامل دیگر هم تاثیرگذار بوده اند اما علل اصلی، همین دو علت اند.

خشک شدن دریاچه ارومیه دقیقاً از چه زمانی شروع شد؟

نشانه های کاهش سطح آب دریاچه، تقریباً از دو دهه پیش ظاهر شده است.

کارشناسان ایر انی از چه زمانی متوجه خطرناک بودن این پدیده شدند؟

حداقل یک دهه است که این توجه پیدا شده و درباره آن هشدار داده می شود. اما در یک دهه گذشته، وضع دریاچه هنوز خیلی بحرانی نشده بود و نیز واکنش ها نسبت به هشدارها.
مسلماً این بحث از همان آغاز در وزارت نیرو مطرح بوده است اما به نظر می رسد پس از آنکه جامعه مهندسین مشاور همایشی را در این زمینه برگزار کرد و موضوع در سطح ملی برگزار شد، خشک شدن دریاچه ارومیه هم به یک “مساله ملی” بدل شد.

در منطقه دریاچه ارومیه، چند تا سد وجود دارد؟

در این دو دهه، 22 سد در حوزه ارومیه احداث شده که البته 8 سد به بهره برداری رسیده و مابقی در مرحله مطالعه و اجرا هستند. در منطقه آبریز دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی، 36 سد احداث شده و 22 سد به بهره برداری رسیده است. همه این سدها را وزارت نیرو احداث نکرده، بلکه تعداد زیادی از آنها، سدهای کوچکتری هستند که از سوی وزارت کشاورزی احداث شده و مورد بهره برداری قرار گرفته اند. 4 سد هم در کردستان ایجاد شده و یا در دست احداث است.

پس مجموعاً 62 سد.اما سی و اندی سد به بهره برداری رسیده اند.

این سدها دقیقاً چه زیانی برای دریاچه داشته اند؟

وزارت نیرو از این سدها دفاع می کند و وجود آنها را برای دریاچه خیلی مضر نمی داند. اما منتقدان معتقدند این سدها به علت دگرگون کردن جریان طبیعی رودخانه هایی که آب دریاچه را تغذیه می کردند، اثرات تعیین کننده ای در تقلیل آب دریاچه داشته اند.