این روزها اخبار زمین لرزه در همه جای ایران تن و بدن ماراهم لرزانده است. زلزله کرمانشاه تمام نشده به زلزله کرمان رسیدیم. همه نگران این هستند که آیا شهرشان زلزله خیز است یا خیر. مخصوصا اصفهان. چرا که این شهر بیش از نیمی از تاریخ ایران را در خود دارد و اگر زلزله انجا را ویران کند یعنی نصف جهان را ویران کرده است. د رادامه به جواب این سوال آیا اصفهان زلزله خیز است؟ می پردازیم.
گسل های مهم و خطرناک ایران
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مناطق زلزله خیز و خطرناک را این گونه بیان می کند: مناطق خطرناک از نظر رخداد زمین لرزه در پیرامون گسل های فعال ایران هستند. این گسل ها بیشتر در نواحی مرز بین کوه ها و دشت های ایران قرار گرفته اند. در راستا و مرزهای ساختار در نواحی البرز، زاگرس، کپه داغ، ایران مرکزی، حاشیه های کویر مرکزی ایران، آذربایجان، لوت و مکران مهمترین گسل های فعال ایران را می توان مشاهده کرد.
به گفته زارع آن گسل هایی که بتوان آنها را به عنوان گسل های لرزه زا (یا گسل لرزه زمین ساختی) با حداقل یک فعالیت لرزه ای در حدود ۱۰ هزار سال گذشته شناسایی کرد (که به آنها گسل های عهد حاضر یا هولوسن هم می گویند) از نظر کارشناسی مهمترند.
زارع معتقد است، اگر بر روی چنین گسل های شناخت دقیقی از دوره بازگشت رخداد زلزله های مهم (با بزرگای بیش از ۶) وجود داشته باشد و به ویژه از آخرین رخداد زمین لرزه مهم مدت قابل ملاحظه ای هم گذشته باشد (و ما با نبود لرزه ای بر روی آن قطعه گسل مواجه باشیم) در آن صورت می توانیم گسل مذبور را به عنوان گسل خطر ناک و مهمتر در نظر بگیریم. به ویژه وقتی چنین وضعی در نزدیکی شهرهای پر جمعیتی مانند تهران، کرج، تبریز و مشهد برقرار باشد. همچنین این سوال پیش می اید کهآیا اصفهان زلزله خیز است؟
تهران همیشه می لرزد
تهران گسل های فراوانی دارد که بزرگترین آنها در شمال و جنوب تهران فعال است و هر آن احتمال دارد، مثل انفجار یک بمب، تهران روی هوا برود. استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به اینکه تهران همیشه می لرز، می گوید: در حال حاضر در شعاع ۱۰۰ کیلومتری از مرکز تهران سالانه حدود ۱۵ زلزله با بزرگای ۳ تا ۴ ثبت می شود. بنابراین اکنون پهنه تهران از نظر لرزه خیزی فعال است. تعبیرهای مانند روی هوا رفتن و … تعابیری علمی نیستند به خاطر اینکه با واقعیت ها و مدل هایی که برای ترسیم کردن سناریو های ممکن برای رخداد زلزله بعدی می شناسیم همخوانی ندارند. ولی اینکه چه زمانی رخداد مهم بعدی در تهران رخ خواهد داد، هنوز کسی نمی داند و نمی تواند حدس بزند، ولی قراینی وجود دارد که می گوید که در پیرامون تهران در هر ۲۰۰ سال انتظار یک زلزله با بزرگای حدود ۷ وجود دارد.
زارع با توجه به آمارها می گوید: آمارها نشان می دهد، در پهنه شهری تهران کنونی و حومه آن می توانیم هر ۵۰۰ سال زلزله ای با بزرگای ۷ یا بزرگتر انتظار داشته باشیم. بنابراین با توجه به گذشت زمان نسبتا طولانی از آخرین رخداد های مهم در پیرامون تهران (اخرین رخداد مهم در حدود ۵۰ کیلومتری جنوب شرق تهران در ۱۳۸۴ میلادی در ورامین، و در شمال شرق تهران در سال ۱۸۳۰ میلادی رخ داده)، لازم است با دیدی محافظه کارانه نسبت به احتمال رخداد زلزله مهم بعدی حساس باشیم.
زلزله های زیر ۴ ریشتر نشانه لرزه خیزی منطقه
او معتقد است، زلزله های با بزرگای کمتر از ۴ آسیب رسان نیستند، ولی می توانند نشانگر لرزه خیزی منطقه باشند و عملا روند لرزه خیزی در پیرامون گسل های منطقه را نشان می دهند. تمرکز این زلزله ها به صورت خوشه ای می تواند نمایانگر پهنه ای فعال در یک قطعه گسله باشد. بنابراین این زلزله های هم از دید زلزله شناختی و هم از نظر ریسک زلزله جالب و با اهمیت هستند. برای ثبت و پایش این نوع زلزله ها وجود شبکه با تعداد زیاد دستگاه لرزه نگاری در کشور لازم است. برای رصد کامل زمین لرزه ها بزرگای ۳ تا ۴ در کل پهنه ایران به حدود ۴ برابر ایستگاه لرزه نگاری نسبت به تعداد کنونی نیاز است. البته در پیرامون شهر های مانند تهران و تبریز این حد از زلزله های تقریبا به طور منظم در حال حاضر – به دلیل وجود شبکه های محلی لرزه نگاری – ثبت و گزارش می شوند. آیا اصفهان زلزله خیز است؟
زارع پاسخ این سؤال که آیا از این زمین لرزه ها باید بترسیم یا نه، می گوید: اینکه ما از این زمین لرزه ها بترسیم یا نه به نحوه رویکرد ما با پدیده ای مانند زمین لرزه بستگی دارد. اگر برای رخداد زمین لرزه ها آماده باشیم، زلزله های با بزرگای کمتر از ۴ می تواند برای ما هشدار دهنده و صرفا نمایانگر روند و محدوده های فعال بر روی گسل های فعال باشند. اگر در مسیر آمادگی حرکت نکنیم، ترسیدن واکنش طبیعی ما خواهد بود.
آیا اصفهان زلزله خیز است؟
دشت آبرفتی اصفهان، به نظر ایمن می‌رسید. بلندترین ارتفاع نزدیک این شهر، قله کرکس با ارتفاع 3895 متر از سطح دریاست که در شهر نطنز قرار گرفته و در هوای صاف از بیشتر مناطق شهر اصفهان قابل مشاهده است. اما از کرکس نزدیک‌تر و درست در حاشیه شهر اصفهان چندین رشته کوه قرار دارد که ارتفاع چندان قابل توجهی ندارند، ولی می‌توانند نماد روشنی از حرکات کوه‌زایی و فعالیت‌های تکتونیکی باشند. این ارتفاعات که مشهورترین آنها کوه صفه است تقریبا 2257 متر ارتفاع دارد و در جنوب غربی شهر قرار گرفته است. در نقشه پهنه بندی زلزله، شهر اصفهان با روشن‌ترین رنگ مشخص شده است! که این به معنی ریسک پایین زلزله خیزی آن است.
همین دستاویزی برای برخی مهندسان عمران و بساز بفروش‌هاست که در مقاوم سازی سازه‌ها، با همین بهانه تا آنجا که می‌شود اصول مقاوم سازی در برابر زمین لرزه‌ها را زیر پا بگذارند، اما آیا اصفهان واقعا ایمن است؟! آیا وجود بناهای سالم و سرپایی از زمان قرون ابتدایی اسلامی مانند مسجد جامع اصفهان و یا حتی بنای سالمی بر فراز کوه آتشگاه که به ساسانیان نسبت داده می‌شود، می‌تواند دلیلی بر ایمن بودن این شهر باشد؟!
چشمها را باید شست…
شاید همین اشتباه، یعنی دیدن بناهای تاریخی سالم یک شهر و حکم صادر کردن درباره ایمن بودن آن شهر از زمین لرزه، بارها سبب کشته و زخمی شدن هزاران نفر در ایران زمین شده است. نمونه بارز آن شهر مصیبت دیده بم است که بنای سرپای ارگ بم که بزرگترین بنای خشتی جهان و متعلق به زمان ساسانیان بود، سبب فریب مسوولان شد و سرانجام پس از حدود دو هزار و پانصد سال در سال 1382 شمسی مردم آن شهر را به مصیبت نشاند! گاهی فراموش می‌کنیم که زلزله‌ها می‌توانند دوره بازگشت‌هایی طولانی و حتی چند هزار ساله داشته باشند…
ایمن خواندن اصفهان از زلزله یا حتی نسبت دادن درجه خطرپذیری کم به آن خنده دار به نظر می‌رسد، زیرا رشته کوه‌های متعدد اطراف آن کاملا فعال بودن صفحه‌ها(پلیت‌های) زیر پای مردم این شهر را نشان می‌دهد و بی‌شک آبرفتی بودن آن در مناطق وسیعی از دشت اصفهان سبب پنهان شدن رخنمون‌هایی از گسلهای فعال زیر آبرفت شده است.
گسلهای فعال استان اصفهان مانند گسل فعال زاگرس، گسل قم – زفره، دهشیر، بافران، کاشان، کلاه قاضی و ایران کوه، بارها سبب زلزله‌های ویرانگری در این استان و کشته شدن هزاران نفر در تاریخ این استان شده است.
متاسفانه طی سال‌های اخیر دقیقا در مجاورت گسلهای کلاه قاضی و بهارستان، شهر بزرگی به نام بهارستان ساخته شده که در بیشتر ساختمان‌های آن نیز رعایت اصول مقاوم سازی در برابر زلزله انجام نشده است. شواهد تاریخی زمین لرزه‌های مهیبی در اطراف آن را نشان می‌دهد و متاسفانه این گسل لغزش کاملا معنا داری در طول سال دارد که خبر از توان لرزه خیزی آن می‌دهد.
همچنین گسل مشهور به قم – زفره نیز از مظنونان اصلی کشتار صدها نفر طی تاریخ چند هزار ساله این استان است که از قضا هراز گاهی نیز شهر اصفهان را می‌نوازد. حتی این گسل در زمان های دور زلزله‌هایی با بزرگای 7.6 دهم ریشتری را نیز سبب شده است!
160 سال قبل زمین لرزه 7 ریشتری که این گسل مسبب آن بود، سبب کشته شدن هزار و 200 نفر در مناطقی از استان شد و هزاران خانه را ویران کرد. همچنین صبح روز سه شنبه 25 آذرماه سال 1157 هجری شمسی زلزله‌ای به بزرگی 6.2 دهم ریشتر هشت هزار نفر از اهالی کاشان و آران و بیدگل را به کام مرگ کشید که باز هم قاتل اصلی همین گسل بود. 23 اردیبشهت ماه سال 1223 هجری شمسی نیز زلزله 4.6 دهم ریشتری جوشقان و قهرود کاشان که با منشأ این گسل بود، سبب کشته شدن هزار و 600 نفر از اهالی این مناطق شد. حتی سال 84 نیز تکان‌های شدید ناشی از زلزله 4.8 دهم ریشتری این گسل مناطق وسیعی از استان و از جمله مناطقی از شهر اصفهان را لرزاند.
اما داستان به اینجا ختم نمی‌شود….
پرده برداری از شدیدترین زلزله چند دهه اخیر شهر اصفهان!
ساعت 12:50:02:33 بعد از نیمه شب گذشته، ناگهان صدای مهیبی شنیده شد و شهر اصفهان به لرزه افتاد. مردم سراسیمه خانه‌های خود را ترک کرده و به فضاهای باز و پارک‌ها هجوم بردند. ترافیک خیابان‌های اصفهان را فرا گرفت. بک گراندی که طی هفته گذشته از زلزله‌های بوشهر، سراوان و تسوج آذربایجان شرقی در ذهن مردم شکل گرفته بود، ترس‌شان را دو چندان کرد. مردم بیم آن داشتند که این پیش لرزه‌ای از یک زلزله بزرگتر باشد. (آیا اصفهان زلزله خیز است؟)
در اولین دقایق معلوم شد این زلزله با بزرگی 4.1 دهم ریشتر و در حوالی حبیب آباد اصفهان و در عمق هشت کیلومتری زمین رخ داده است. عمق هشت کیلومتری برای یک زلزله به بزرگای بالای چهار ریشتر، عمق بسیار کمی است و سبب مهیب تر شدن زلزله و تکان‌های شدید آن ناشی از افزوده شدن بر مولفه بیشینه شتاب افقی در سطح زمین می‌شود. شاید این یکی از مهمترین دلایل تکان‌های محسوس سازه‌ها در دیار نصف جهان و به دنبال آن وحشت مردم بود.
در همین زمینه دکتر صفایی، دانشیار گروه زمین شناسی دانشگاه اصفهان که از محققان برجسته در زمین زلزله و شناسایی گسل‌هاست، به ایسنا می‌گوید: به احتمال زیاد منشا این زمین لرزه گسل شمال شرق اصفهان در فاصله تقریبا 18 کیلومتری این شهر است که از حوالی شهر اصفهان و شاهین شهر عبور می کند و در سال 1383 در جریان شناسایی گسلهای شهر اصفهان که پروژه‌ای برای شهرداری اصفهان بود توسط ما شناسایی شد.
وی در پاسخ به این سوال ایسنا که آیا احتمال زلزله‌های دیگری با منشأ این گسل نیز وجود دارد، گفت: این گسل قدرت لرزه خیزی زیادی ندارد و احتمال تکرار زلزله‌های شدید دیگر اگرچه کاملا منتفی نیست، اما احتمال بسیار کمی دارد.
صفایی درباره گسلهای شناسایی شده توسط وی و همکارانش در محدوده شهر اصفهان نیز خبر غیر منتظره و تکان دهنده‌ای دارد: ما در شعاع صد کیلومتری اطراف شهر اصفهان 63 گسل فعال را شناسایی کرده‌ایم که برخی از آنها از اطراف شهر اصفهان می‌گذرند.
او درباره گسلهای داخل شهر نیز می‌گوید: چند گسل را شناسایی کرده‌ایم که از محدوده شهر عبور می کند و زیر آبرفتها پنهانند اما با استفاده از ارتفاعات حاشیه شهر به وجود آنها پی‌بردیم. آیا اصفهان زلزله خیز است؟