فلج مغزی نوعی اختلال شایع و پیچیده است که با انواع و اقسام علائم و نشانه های خفیف تا شدید بروز می کند. این بیماری بر اثر آسیب های مغزی هنگام رشد اتفاق می افتد و علائم آن در دوران کودکی و سال های قبل از مدرسه در فرد آشکار می شوند. مبتلایان به فلج مغزی با عوارض مختلفی از اختلال در حرکات طبیعی گرفته تا مشکلات مربوط به بلع، تمرکز و عدم تعادل عضلات مواجه می شوند. برخی از بیمارانی که دچار این اختلال می شوند قدرت تعقل و تفکر طبیعی و عادی دارند اما در برخی موارد هم فرد دچار ناتوانی ذهنی می شود. در این مطلب به بررسی علائم و نشانه ها، علل و روش های درمان فلج مغزی می پردازیم.
فلج مغزی چیست؟
این بیماری در واقع نوعی اختلال مربوط به مغز است که باعث اختلال حرکتی می شود. معمولا آسیب های مغزی قبل، در حین و بعد از تولد اتفاق می افتند و کودک را به طور مادام العمر دچار ناتوانی می کنند. برخی اوقات فلج مغزی اصطلاحیست که به تعدادی از ناتوانی های حرکتی و مغزی مختلف اطلاق می شود اما به طور کلی سه نوع فلج مغزی وجود دارد:
- فلج مغزی اسپاستیک
- فلج مغزی آتروئید
- فلج مغزی آتاکسیک
- فلج مغزی اسپاستیک باعث سختی و مشکل در حرکات اندام های بدن می شود. فلج مغزی آتروئید شامل حرکات کنترل نشده، غیر اراده و گاهی غیر طبیعی است. فلج مغزی آتاکسیک نیز باعث بروز مشکلاتی در تعادل، قوه ادراک و توانایی راه رفتن می شود. اکثر قریب به اتفاق موارد ابتلا به فلج مغزی مادرزادی هستند؛ یعنی آسیب مغزی قبل یا در دوران زایمان برای کودک رخ داده است.
چه دلایلی باعث ایجاد فلج مغزی می شود؟
علل اصلی فلج مغزی شامل موارد زیر می شود:
- وزن کم هنگام تولد (کمتر از 2.5 کیلوگرم)
- زایمان زودرس (تولد قبل از هفته 37 بارداری)
- استفاده از فناوری کمک باروری (ART)
- ابتلای مادر به عفونت در دوران بارداری
- بیماری های مادر (تشنج، مشکلات تیروئید و غیره)
- مشکلات و عوارض هنگام زایمان (پارگی رحم، جفت سرراهی، مشکلات بند ناف، اختلالات اکسیژن رسانی و غیره)
- زردی نوزاد یا سندروم کرنیکتروس
درصد کمی از موارد این بیماری نیز اکتسابی هستند؛ به این معنی که آسیب مغزی 28 روز یا بیشتر بعد از تولد رخ می دهد. علل اصلی فلج مغزی اکتسابی شامل موارد زیر است:
- ابتلای نوزاد به عفونت هایی مثل مننژیت یا آنسفالیت
- آسیب مغزی به علت تصادف یا ضربه به سر
- محدود شدن جریان خون رسانی به مغز به دلیل لخته شدن خون، مشکلات مربوط به عروق مغزی، سکته مغزی، خونریزی مغزی و غیره
با اینکه این بیماری به دلیل ناهنجاری ها و یا آسیب های مغزی قبل، حین و یا بعد از تولد رخ می دهد اما اینکه دقیقا چرا کودکان دچار این اختلال می شوند با رمز و رازها و پیچیدگی های زیادی مواجه است. برخی از پزشکان و دانشمندان معتقدند که عفونت های مادر در طول بارداری باعث فلج مغزی جنین می شود چون هر عفونتی می تواند رشد طبیعی مغز جنین را دچار اختلال کند.
سایر پزشکان و محققان نیز عقیده دارند که فلج مغزی به طور مستقیم با قصور پزشکی هنگام زایمان و بعد از آن مرتبط است. علاوه بر این موارد، اگر نوزاد مدت زیادی از اکسیژن محروم بماند و یا به زود از رحم بیرون کشیده شود نیز می تواند دچار فلج مغزی شود.
علائم و نشانه های این بیماری چیست؟
این بیماری با حرکات غیر ارادی و تشنجی، عدم کنترل عضلات و گاهی عدم توانایی در استفاده از عضلات بروز می کند. این اختلال اغلب با حرکات غیر طبیعی کند و خفیف که کودک قادر به کنترلشان نیست مشخص می شود. علاوه بر این تون عضلات نیز دچار سفتی و شلی می شود و این مساله می تواند منجر به استفاده برخی از عضلات بیش از سایرین شود. علائم دیگر فلج مغزی نیز شامل ناتوانی ذهنی و یا عدم رشد ذهنی کودک است.
بر اساس اعلام مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها (CDC) برخی از علائم و نشانه های بالینی فلج مغزی عبارتند از:
تون عضلانی
همانطور که قبلا اشاره کردیم، فرد مبتلا به فلج مغزی کنترل عضلانی محدودی دارد و یا ممکن است هیچ کنترلی روی حرکت عضلاتش نداشته باشد. همین مساله باعث می شود که حرکات ساده مثل نشستن، راه رفتن، گره زدن بند کفش و یا گرفتن اشیا برای فرد بسیار دشوار، خسته کننده و سخت باشند.
رفلکس
افراد مبتلا به این بیماری رفلکس های غیر طبیعی مثل رفلکس تونیک از خودشان نشان می دهند. برخی نوزادان ممکن است دچار رفلکس مورو شوند اما معمولا این اتفاق تا سن 5 ماهگی در نوزادان سالم برطرف می شود.
عدم هماهنگی و کنترل
فلج مغزی باعث می شود فرد کنترل و هماهنگی بین حرکاتش را از دست بدهد. این اتفاق به خصوص زمانی که بیمار دچار استرس می شود یا تحت فشار قرار می گیرد بیشتر می شود. از جمله مشکلات رایج مربوط به عدم هماهنگی می توان به حرکات اسپاستیک، راه رفتن به صورت قدم های خیلی باز، کشیدن پا هنگام راه رفتن و تلو تلو خوردن موقع راه رفتن اشاره کرد.
مشکلات حرکت دهان و دندان
بسیاری از افراد مبتلا به این بیماری به دلیل حرکات اسپاستیک عضلات صورت با مشکلات ارتباطی مواجه می شوند. این مساله روی تنفس، غذا خوردن، بلع و بستن دهان نیز تاثیر منفی می گذارد.
فلج مغزی چطور تشخیص داده می شود؟
برای تشخیص فلج مغزی از آزمایشاتی مثل آزمایش خون، سونوگرافی جمجمه برای مشاهده بافت مغز، تصویر برداری ام آر آی (MRI) برای مشاهده تراکم بافت مغز و سی تی اسکن سه بعدی مغز استفاده می شود. علاوه بر این ارزیابی های شناختی و مشاهدات پزشکی نیز برای تشخیص این بیماری مورد استفاده قرار می گیرند. از طرف دیگر، تحرک، گفتار و زبان کودک، میزان شنوایی و بینایی، نحوه راه رفتن، تغذیه و هضم کودک نیز مورد بررسی قرار می گیرند.
نکته مهم این است که گاهی اوقات تشخیص فلج مغزی زمان می برد. بسته به عواملی مثل ناهنجاری ها و مشکلات مادرزادی، تشخیص فلج مغزی ممکن است تا چند سال بعد از وقوع آسیب مغزی طول بکشد. به طور کلی می توان گفت که آزمایش معین و واحدی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد و تشخیص این اختلال از طریق ترکیبی از تست ها و آزمایشات، مشاهدات و ارزیابی ها انجام می گیرد.
آیا این بیماری می تواند ناتوانی های دیگری هم ایجاد کند؟
فلج مغزی نتیجه آسیب مغزی است و می تواند مناطق مختلف مغز را تحت تاثیر قرار بدهد. به همین دلیل برخی از کودکان مبتلا به این بیماری با مشکلات گفتاری، شنوایی و بینایی روبرو می شوند. علاوه بر این کودک مبتلا به فلج مغزی در کنترل مثانه و کنترل حرکات عضلات نیز به مشکل بر می خورد. برای جلوگیری از بروز مشکلات بیشتر، کودک مبتلا به این اختلال باید به طور منظم تحت کار درمانی قرار بگیرد.
علاوه بر همه اینها، این بیماری اغلب سلامت روانی کودکان را هم تهدید می کند. بسیاری از کودکان مبتلا به فلج مغزی و حتی آنهایی که مشکلات خفیف جسمی دارند هم از مشکلات رفتاری رنج می برند. افراد مبتلا به این اختلال که دچار ناتوانی های یادگیری، درد مزمن یا شدید و یا صرع می شوند به اختلالات روانی دیگری نیز مبتلا می شوند که در اوایل دوران کودکی بروز می کنند و می توانند تا بزرگسالی ادامه داشته باشند.
به گفته محققان، کودکان مبتلا به فلج مغزی اغلب از اختلال کم توجهی- بیش فعالی (ADHD) رنج می برند و دچار استرس و نگرانی، مشکلات رفتاری مثل پرخاشگری و نافرمانی و همچنین مشکلات اجتماعی نظیر تمایل به حضور در جمع بزرگسالان به جای همسن و سالان و احساس تنهایی می شوند.
از این گذشته، برخی از کودکان مبتلا به این بیماری ممکن است به موقعیت های جدید عاطفی و به خصوص شرایط چالش برانگیز واکنش های شدید نشان بدهند. بنابراین والدین بیماران مبتلا به این عارضه باید با پزشک در خصوص غربالگری های منظم سلامت روان برای تشخیص و درمان هر چه سریع تر مشکلات روانی احتمالی مشورت کنند.
بیماران مبتلا به فلج مغزی به چه مراقبت هایی نیاز دارند؟
به طور معمول وقتی تشخیص داده می شود که کودکی به فلج مغزی مبتلا شده است، والدین او به یک تیمی از متخصصان مختلف معرفی می شوند تا در خصوص مراقبت های لازم از فرزندشان راهنمایی شوند. این روند برنامه مراقبت از زندگی بیمار نامیده می شود و طی آن لیستی از نیازهای مهم کودک که باید در طول زندگی اش برآورده شوند به همراه نکات مهم مراقبتی در اختیار پدر و مادر قرار می گیرد.
این لیست شامل وسایل و لوازم مورد نیاز کودک مثل واکر، صندلی چرخدار و غیره و همچنین انواع روش های درمانی مورد نیاز بیمار به همراه دفعات و فواصل انجام آنها می باشد. باید توجه داشت که کودکان مبتلا به این بیماری به احتمال زیاد تمام عمر مجبورند با این مساله زندگی کنند و حتی در بزرگسالی هم به مراقبت های پزشکی و درمانی نیاز دارند.
با این حال میزان مراقبت مورد نیاز آنها به شدت اختلاشان بستگی دارد. کودکانی که دچار اشکال خفیف فلج مغزی هستند می توانند وارد جامعه شوند و موفقیت کسب کنند اما مبتلایان به موارد شدید این بیماری به مراقبت دائم و تمام وقت نیاز دارند.
چه روش هایی برای درمان این بیماری وجود دارد؟
متاسفانه در حال حاضر برای درمان این بیماری درمانی وجود ندارد اما محققان همچنان در حال مطالعه و بررسی های گسترده در این رابطه هستند. در این میان چندین روش وجود دارد که می تواند به کودک مبتلا به فلج مغزی کمک کند. جراحی ارتوپدی در کاهش حرکات اسپاستاتیک موثر است و فیزیوتراپی نیز به کنترل مهارت های حرکتی بیمار کمک می کند. برای افزایش مهارت هایی مثل غذا خوردن، گره زدن بند کفش، تعاملات اجتماعی و یادگیری نیز می توان از کار درمانی استفاده کرد.
در بسیاری از موارد، پزشک برای کنترل ناتوانایی هایی بیمار دارو تجویز می کند. داروهای متنوعی برای این کار وجود دارند که متداول ترین آنها عبارتند از:
- داروهای ضد اسپاسم مثل بکلوفن و والیوم
- داروهای ضد افسردگی مثل لگزاپرو و پاکسیل
- داروهای ضد التهاب مثل ضد التهاب های غیر استروئیدی (NSAIDs) و کورتیکواستروئیدها
- ملین ها
- داروهای ضد تشنج مانند گاباپنتین و توپیرامات
آیا فلج مغزی قابل پیشگیری است؟
از آنجایی که همیشه نمی توان علت دقیق فلج مغزی را مشخص کرد توصیه می شود اگر باردار هستید حتما دستورالعمل های دوران بارداری مثل پیاده روی منظم ( در صورت لزوم)، مصرف مواد مغذی، واکسیناسیون به موقع و پرهیز از مصرف دارو و مشروبات الکلی را رعایت کنید. با اینکه ممکن است فلج مغزی نوزاد به دلایل دیگری مثل صدمات هنگام تولد و یا سهل انگاری پزشکی انجام شود اما با این حال بهترین کار این است که شما در دوران بارداری مراقب خودتان باشید.